el-EŞBÂH ve’n-NEZÂİR

“el-Eşbâh ve’n-nezâir” tarzındaki çalışmalar daha önce tefsir ve fıkıh alanlarında yapılmıştır. Çok yönlü bir âlim olan Süyûtî bu türde fıkıh konusunda bir eser telif etmiş, aynı adı ve aynı bölüm başlıklarını kullanarak nahiv alanında da bir eser kaleme almıştır. Süyûtî, tam adı el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir fi’n-naḥv olan eserini İbnü’s-Sübkî’nin (ö. 771/1370) aynı adı taşıyan fıkıhla ilgili kitabından etkilenerek yazdığını söyler. Arapça’nın çeşitli konularını bu şekilde ilk defa düzenleyen Süyûtî, usulcüler tarzında bir eser kaleme almak üzere 868’de (1463) araştırma yapmaya başlamış, 300’e yakın eseri tarayarak topladığı kendi ifadesine göre “bir deve yükü” malzemeyi değerlendirip yazdıktan sonra on yılı aşkın bir süre ortaya çıkarmadığı bu kitabın kaybolması üzerine eseri ikinci defa telif etmek zorunda kalmıştır (el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir, I, 5).

Bölüm başlıkları fıkıh alanındaki benzerlerinden farksız olan bu eserinde Süyûtî Arap gramerinin çeşitli meselelerini büyük bir ustalıkla işlemiştir. Bir mukaddime ile yedi bölümden oluşan eserin mukaddimesinde müellif kitabın metodunu, yazılış sebeplerini, çalışmaları sırasında karşılaştığı güçlükleri anlatmakta ve eserini farklı bir metotla hazırladığını söylemektedir. Bu arada klasik Arap edebiyatında kabul edilen tasnife göre sekize ayrılan edebiyat ilimlerine (lugat, nahiv, tasrif, aruz, kavâfî, sınâatü’ş-şi‘r, ahbârü’l-Arab, ensâbü’l-Arab) iki yenisini daha (ilmü’l-cedel fi’n-nahv, ilmü usûli’n-nahv) eklediğini belirtmektedir. Her bölümü ayrı bir isimle anılan ve ayrı bir mukaddimesi olan eserin birinci bölümünde nahvin ilkeleri ve genel kurallarına yer verilmekte, alfabetik olarak düzenlenen bu bölümde nahiv âlimlerine ait makale, nükte, tehzîb, itiraz, tenkit ve cevaplar yer almaktadır. Prensiplerin, istisnaların ve taksimatın yer aldığı ikinci bölümde her bir ilke (zâbit) diğerinden bağımsız şekilde “el-elfâz, el-fi‘l ve alâmâtüh, el-harf” gibi adlarla bablar halinde düzenlenmiştir. Birbiriyle irtibatlı olan konuları ardarda sıralama esasına göre düzenlenen üçüncü bölüm de “el-i‘râb ve’l-binâ’, el-münsarif, el-alem, el-mevsûl” gibi bablara ayrılmıştır. “Fennü’l-cem‘ ve’l-fark” adını taşıyan dördüncü bölümde birbirine yakın konular arasındaki uyum ve farklılıklar ele alınmaktadır. “Fennü’l-elgāz ve’l-ehâcî ve’l-mütârahât ve’l-mümtehanât” başlığını taşıyan beşinci bölümde nahivle ilgili bilmece, bulmaca ve şaşırtmacalara yer verilmektedir. “Fennü’l-efrâd ve’l-garâib” adlı altıncı bölüm kitabın en kısa bölümü olup burada da “el-kelime ve’l-kelâm, el-i‘râb, el-işâre” gibi konular işlenmiştir. Kitabın en geniş bölümü olan yedinci bölümün “Fennü’l-münâzarât ve’l-mücâlesât” adını taşıyan birinci kısmında Sîbeveyhi ile Kisâî ve Halîl b. Ahmed’in tartışmaları, diğer nahivciler arasındaki tartışmalar, fetvalar, olaylar ve yazışmalar ele alınmakta, “Mesâil nahviyye” başlıklı ikinci kısımda ise nahve dair meseleler çözümlenmeye çalışılmaktadır.

Çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları bulunan el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir (Brockelmann, GAL, II, 200; Suppl., II, 194) ilk defa el-Eşbâh ve’n-neẓâʾiri’n-naḥviyye adıyla ve İbn Hişâm en-Nahvî’nin dört eseriyle birlikte yayımlanmıştır (I-IV, Haydarâbâd 1316). Bundan nisbeten daha iyi bir baskısı yine Haydarâbâd’da yapılmıştır (1359). Tâhâ Abdürraûf Sa‘d bu baskıyı hemen hiç değiştirmeden kendi tahkiki imiş gibi göstererek neşretmiştir (Kahire 1975). Eser daha sonra Abdülâl Sâlim Mekrem ile (I-IX, Beyrut 1406/1985) Abdullah Nebhân – Gāzî Tüleymât – İbrâhim Muhammed ve Ahmed Muhtâr eş-Şerîf (I-IV, Dımaşk 1985-1986) tarafından yayımlanmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul’da basılan 11. cildinde, 457-458 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.