el-MÜSNED

Rivayet zincirinde tanınmış bir âlimin yer aldığı hadisleri bir kitapta toplama geleneğine uyularak İmam Ebû Hanîfe’nin rivayet ettiği hadisler de talebeleri tarafından derlenmiş ve Müsnedü Ebî Ḥanîfe adıyla ona nisbet edilmiştir. Bu eserlerde yer alan hadisler, Ebû Hanîfe’nin fıkıh derslerinde ve hüküm çıkarırken dayandığı hadislerle onun sahâbe ve tâbiînden yaptığı rivayetlerdir. Bizzat yazdığı veya talebelerinden birinin onun adına istinsah ettiği el-Müsned adlı herhangi bir eserin bulunmadığı kanaati yaygınsa da bir kısmı matbu olmak üzere yirmiye yakın Ebû Hanîfe Müsned’i mevcut olup bunlar çok defa, rivayetlerin toplanmasında veya tasnifinde etkin rol oynayan şahısların adlarıyla anılır. Bu eserlerin ortaya çıkmasında, mezhep taassubu yüzünden onun hadis bilmediği, bilse de rivayette bulunmadığı veya hadis rivayetine karşı olduğu şeklindeki iddialar etkili olmuş, ayrıca Ahmed b. Hanbel ve Mâlik b. Enes’in hadise dair eserlerinin bulunması, Ebû Hanîfe ve Şâfiî’nin talebelerini ve mezhep mensuplarını imamlarının rivayetlerini cemetmeye sevketmiştir. Ebû Hanîfe’nin meşhur üç talebesi Ebû Yûsuf, Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî, Hasan b. Ziyâd ve diğer talebesi Abdullah b. Mübârek’in kitapları, Vekî‘ b. Cerrâh’ın el-Müsned’i, Abdürrezzâk es-San‘ânî ve Ebû Bekir b. Ebû Şeybe’nin el-Muṣannef’leri, Hâkim en-Nîsâbûrî’nin el-Müstedrek’i, İbn Hibbân ve Beyhakī’nin eserleriyle diğer erken dönem hadis kitaplarının isnadında Ebû Hanîfe’nin yer aldığı rivayetlerin bir araya getirilmesi durumunda oldukça hacimli bir eserin ortaya çıkacağı muhakkaktır. Ayrıca Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin el-Âs̱âr’ı Ebû Hanîfe’nin naklettiği merfû, mevkuf ve maktû rivayetleri ihtiva etmektedir. Yine aynı tür rivayetleri bir araya getiren Ebû Yûsuf’un Kitâbü’l-Âs̱âr’ı da Ebû Hanîfe’nin rivayetlerini ihtiva ettiği için onun Müsned’i sayılmakta ve bu iki eserin Ebû Hanîfe’ye nisbeti onun sahâbe ve tâbiîn kavillerini kullanışını, döneminin fukahasına bakışını ve fukaha arasındaki yerini göstermesi itibariyle büyük önem taşımaktadır. Bu iki eserde yer alan rivayetlerin pek çoğunun aynı olması da onların Ebû Hanîfe’ye nisbetini mümkün kılmakta ve bizzat Ebû Hanîfe tarafından tedvin edildiğini veya talebeleri tarafından rivayet edilen birer hadis kitabı olduğunu söyleme imkânı vermektedir (Özşenel, I, 356 vd.). İmam Muhammed ve Ebû Yûsuf’a nisbet edilen el-Âs̱âr’ların onlar tarafından rivayet edilen Müsnedü Ebî Ḥanîfe nüshalarıyla aynı olup olmadığı ise tartışmalıdır. İbn Hacer el-Askalânî, Muhammed b. Hasan’ın Müsnedü Ebî Ḥanîfe’sinin el-Âs̱âr ile aynı eser olduğu kanaatindedir. Başka kaynaklarda da Ebû Yûsuf’a nisbet edilen el-Müsned ile Kitâbü’l-Âs̱âr’ın Ebû Hanîfe’ye nisbet edilen el-Müsned’in bir nüshası olduğu zikredilmiştir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1680). Dönemin telif yöntemi dikkate alındığında Ebû Yûsuf’un Kitâbü’l-Âs̱âr’ının Ebû Hanîfe’nin el-Müsned’inin bir rivayeti olduğunu söylemek mümkündür. Esasen el-Âs̱âr’ı Züfer b. Hüzeyl, Hasan b. Ziyâd, Ebû Hanîfe’nin oğlu Hammâd, Muhammed b. Hâlid el-Vehbî, Hafs b. Gıyâs da Ebû Hanîfe’den rivayet etmiştir.

Ebû Hanîfe’nin el-Müsned’i birçok defa cemedilmiş veya fıkıh bablarına göre düzenlenmiştir. Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Ya‘kūb el-Hârisî eserin Hasan b. Ziyâd rivayetini Ebû Hanîfe’nin hocalarına göre, İbn Kutluboğa da fıkıh bablarına göre tertip etmiş ve el-Emâlî adıyla iki cilt halinde şerhederek imlâ meclislerinde okutmuştur. Hasan b. Ziyâd rivayeti Hammâd b. Ebû Hanîfe’ye dayanmakta olup müstensihleri İmam Muhammed ve Ebû Yûsuf’tur. Süyûtî, İbn Kutluboğa’nın bu çalışmasını esas alarak et-Taʿlîḳātü’l-münîfe ʿalâ Müsnedi Ebî Ḥanîfe adıyla bir şerh yazmıştır. İbnü’l-Mukrî el-İsfahânî, İbn Şâhîn ve İbnü’l-Muzaffer de birer Müsnedü Ebî Ḥanîfe tertip etmişlerdir. Ebû Abdullah Hüseyin b. Muhammed el-Belhî’nin iki ciltlik Müsnedü Ebî Ḥanîfe’si Ebû Hanîfe müsnedinin en düzenli ve en geniş olanıdır. İbn Hacer, Taʿcîlü’l-menfaʿa bi-zevâʾidi ricâli’l-eʾimmeti’l-erbaʿa’da Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî’nin et-Teẕkire bi-maʿrifeti ricâli’l-kütübi’l-ʿaşere’sini esas almıştır. Bunların yanında Ebû Abdullah Muhammed b. Mekkî b. Ebû Recâ el-İsfahânî el-Melîhî ve Ebû Abdullah Muhammed b. Ya‘kūb el-Buhârî de Ebû Hanîfe’nin müsnedini cemedenler arasındadır. Ayrıca Ebû Abdullah İbn Mende’den nakledilen ve günümüze ulaşan bir nüshası bulunmaktadır (DİA, XX, 178).

Müsnedü Ebî Ḥanîfe’ler üzerine gerçekleştirilen en meşhur cem, Ebü’l-Müeyyed Muhammed b. Mahmûd el-Hârizmî’nin Mesânîdü (Müsnedü) Ebî Ḥanîfe (Câmiʿu’l-mesânîd) adını verdiği eseridir (I-II, Haydarâbâd-Dekken 1332/1913; Beyrut 1987; Beyrut, ts.). el-Âs̱âr, el-Müsned veya es-Sünen adıyla Ebû Hanîfe’ye nisbet edilen kitapların toplandığı bu eserde Ebû Hanîfe adına düzenlenmiş on beş müsnedden elli farklı senedle 600 civarında hadis fıkıh bablarına göre sıralanmış, mükerrer metin ve isnadlar hazfedilmiş, hadislerin büyük çoğunluğunun sahih, on kadarının ise zayıf olduğu söylenmiştir. Hârizmî eserinde, Abdullah el-Üstâz diye bilinen Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Ya‘kūb el-Hârisî es-Sebezmûnî, Ebü’l-Kāsım Talha b. Muhammed b. Ca‘fer eş-Şâhidü’l-adl, İbnü’l-Muzaffer, Ebû Nuaym el-İsfahânî, İbn Adî, Ebü’l-Hüseyin Ömer b. Hasan el-Üşnânî, Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed b. Hâlid el-Kilâî, Ebû Yûsuf, Hammâd b. Ebû Hanîfe, Ebü’l-Kāsım Abdullah b. Muhammed b. Ebü’l-Avâm es-Sa‘dî, Mâverdî ve Ebû Abdullah Hüseyin b. Muhammed el-Belhî’nin müsnedleriyle Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin el-Müsned’i ve el-Âs̱âr’ını esas almıştır. Ayrıca daha önce tertip edilen Sebezmûnî’nin eserine güvenilmesi sebebiyle bu çalışma onun zevâidini de ihtiva etmektedir. Hârizmî eserinde on beş müsnedi esas almışsa da Ebû Hanîfe’ye nisbet edilen müsnedlerin sayısı konusunda farklı rakamlar verilmiş, on beş, on yedi, yirmi bir veya daha fazla olduğunu söyleyenler olmuştur.

Müsnedü Ebî Ḥanîfe’ler pek çok defa ihtisar edilmiştir. Abdullah b. Muhammed el-Hârisî es-Sebezmûnî’nin Müsnedü Ebî Ḥanîfe’sini Cemâleddin el-Konevî, kolayca ezberlenmesi için isnadlarını hazfederek el-Muʿtemed fî eḥâdîs̱i’l-Müsned adıyla kısaltmış, ardından el-Müstened şerḥu’l-Muʿtemed ismiyle şerhetmiştir. Hârisî’nin eserini Sadreddin Mûsâ b. Zekeriyyâ el-Haskefî de ihtisar etmiş (baskı yeri yok, 1309), Muhammed Âbid es-Sindî onu Müsnedü’l-İmâmi’l-Aʿẓam adıyla fıkıh bablarına göre düzenlemiş ve Hint âlimlerinden Muhammed Hasan es-Sünbülî şerhetmiştir. Ebü’l-Müeyyed el-Hârizmî’nin eserini Şerefeddin İsmâil b. Îsâ el-Mekkî İḫtiyâru iʿtimâdi’l-mesânîd fi’ḫtiṣâri esmâʾi baʿżı ricâli’l-esânîd, İbnü’z-Ziyâ el-Mekkî el-Müstened muḫtaṣarü’l-Müsned, Hılâtî de Maḳṣadü’l-Müsned adıyla kısaltmıştır. Bu çalışmalarda isnadlar büyük ölçüde kaldırılmış ve tekrarlar çıkarılmıştır. Hârizmî’nin Câmiʿu’l-mesânîd’ini Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil b. İbrâhim el-Hanefî de ihtisar etmiş, Bezzâzî ise zevâidini hazırlayarak ihtisar ettiği çalışmasına et-Taʿlîḳātü’l-münîfe ʿalâ senedi Ebî Ḥanîfe adını vermiştir.

Müsnedü Ebî Ḥanîfe’nin önemli şerhlerinden biri, Ali el-Kārî’nin Mûsâ b. Zekeriyyâ el-Haskefî rivayetine dayanarak kaleme aldığı Senedü’l-enâm şerḥu Müsnedi’l-İmâm (Şerḥu Müsnedi Ebî Ḥanîfe) adlı eseridir (nşr. Halîl Muhyiddin el-Meys, Beyrut, ts.). Muhammet Selim Köse, Müsnedü Ebî Ḥanîfe’deki rivayetleri bu şerhi esas alarak Türkçe’ye tercüme etmiştir (Müsned, İstanbul 1978). Bu çeviride fıkıh bablarına göre tasnif edilmiş 519 hadis yer almaktadır. el-Müsned’i Osman b. Ya‘kūb el-Kemâhî, râvilere göre yeniden düzenleyerek Tenvîrü’s-sened fî îżâḥi rumûzi’l-Müsned adıyla şerhetmiştir (Brockelmann, II, 663). Haskefî rivayetinin Abdülmecîd Halef tarafından tashihi yapılmış bir nüshası Kahire’de basılmış olup (Kahire 1327), 519 hadis içeren bu neşirde hadisler otuz üç ayrı bölümde fıkıh konularına göre düzenlenmiştir. Haskefî rivayetiyle olan el-Müsned ayrıca şerhsiz olarak Buhârî’nin el-Edebü’l-müfred’inin kenarında yayımlanmıştır (İstanbul 1309). el-Müsned’in bir diğer şerhi, Ebü’l-Hasan Muhammed b. Hasan el-Ken‘ânî’nin Tensîḳu’n-niẓâm fî Müsnedi’l-İmâm adlı çalışmasıdır (Leknev 1309, 1316). Ebû Hanîfe’nin müsnedleri Müsnedü’l-İmâm Ebî Ḥanîfe adıyla pek çok defa yayımlanmıştır (Hindistan 1300; İstanbul 1309; Lahor 1312; Leknev 1318; Kahire 1327; Berlin 1929 [nşr. Saffet es-Sekkā], Halep 1382/1962; Beyrut 1985). Muhammed Emîn el-Urkez, Mesânîdü İmâm Ebî Ḥanîfe ve ʿadedü merviyyâtihî mine’l-merfûʿât ve’l-âs̱âr adıyla bir eser kaleme almıştır (Karachi 1398/1978).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2006 yılında İstanbul’da basılan 32. cildinde, 101-103 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.