ELIADE, Mircea

Bükreş’te doğdu. 1925’te girdiği Bükreş Üniversitesi’nden mezun olduktan sonra aynı üniversitede hocası Nae Ionescu’nun gözetiminde felsefe alanında, ayrıca Rönesans ve Romen tarihinde uzmanlaştı. Kassimbazar mihracesinin daveti üzerine Kalküta Üniversitesi’nde Surendranath Dasgupta ile birlikte Hint felsefesi alanında çalışmak düşüncesiyle 1928’de Hindistan’a gitti. Burada Sanskritçe öğrendi ve altı ay kadar Himalayalar’daki Rishikesh Hindu tekkesinde (ashram) kaldı. 1932 yılında Romanya’ya dönen Eliade, ertesi yıl Bükreş Üniversitesi’ne Nae Ionescu’ya asistan olarak tayin edildi. “Yoga: Essai sur les origines de la mystique indienne” adlı teziyle felsefe doktoru oldu (1933). 1933-1939 yılları arasında Bükreş Üniversitesi’nde dinler tarihi ve Hint felsefesi okuttu. 1940’ta Londra’ya ataşe olarak gönderildi. Bir yıl sonra Lizbon’da görevlendirildi. 1945’te Fransa’ya gitti ve on yıl kadar burada kalıp Ecole des Hautes Etudes’de ders verdi. 1956’da ders vermek üzere davet edildiği Amerika Birleşik Devletleri’ne giderek bu ülkede yerleşti ve hayatının son otuz yılını burada geçirdi. Chicago Üniversitesi’nde dinler tarihi bölümü başkanlığı ve çeşitli kuruluşların üyeliğini yaptı. 1961’de History of Religions dergisini neşretti ve son olarak da The Encyclopedia of Religion’un editörlüğünü yaptı.

Bir dinler tarihçisi olarak Eliade (“tarihçi” kelimesi burada literal bir zorunluluk olarak kullanılmıştır, bazılarına göre Eliade tarih karşıtı bir tutum içindedir) yorumcu (hermenötik) tarihçiler ekolünden kabul edilir. Bununla birlikte yalın ve tarihî bakış açısı dolayısıyla metafizik bilgiler kompleksinden uzak kalmıştır. Agnostisizme yakın olarak incelemelerinde Tanrı’nın varlığı veya yokluğu problemine karşı kayıtsızdır. Din fenomenolojisi alanında Gerardeus van der Leeuw, Raffaele Pettazzoni ve Joachim Wach ile aralarında benzerlik vardır. Bu uzmanların dördü de dinler tarihi disiplininin (religionswissenschaft) iki boyuttan oluştuğunu savunur. Bu boyutların ilki, Eliade’ın -Goethe’den esinlenerek kullandığı- “morfolojik metot” dediği sistematik tasniftir. Buna örnek olarak “hiyerofani” adını alan “kutsalın tezahürleri”nin dökümü verilebilir. Bir anlamda mukayeseli dinler çalışmasının pratik metodu olan morfolojik araştırmada önem kazanan nokta insan psikolojisinin dinle kesiştiği yeri bulmaktır. Bundan dolayı Eliade bu safhada sık sık ilk örneklere (archetype) başvurur. Bunlar basitçe, Jung’un öngördüğünden farklı olarak içgüdüsel olmayan, fakat kutsal-hiyerofani ikilisini meydana getiren bütün insanlıktaki ortak ve apriori edinimlerdir. Bu izlenimler bütün insanlarda ortak olduğu içindir ki birbirinden binlerce kilometre uzaklıkta bulunan insan toplulukları arasında aynı dinî kavramlar ve sembollere rastlanmaktadır. Dinler tarihini oluşturan ikinci boyut ise dinî fenomenlerin tarih içerisindeki, kendi başına gelişimini takip eden ve bunu sistematik boyutla karşılaştıran tarihî boyuttur. Bununla birlikte bütün hermenötik uzmanlar gibi Eliade da bu boyutu ihmal eder. Bu anlamda onun için sosyolojinin de fazla önemi yoktur.

Geniş anlamda dinler tarihçisi olmakla birlikte bu alanın sınırları daraltıldığında Eliade’ın bir fenomenolog olduğu görülür. Bütün din fenomenologları gibi o da “reductionisme”e (dinleri bir ana gelişim noktasına indirgeme) ve bundan dolayı da evrimciliğe karşıdır. Bununla birlikte Eliade’ı bir gelenekçi (traditionalist) olarak düşünmek de yanlıştır.

Eliade’ın son yüzyıl dinler tarihçiliğine yaptığı en büyük katkılardan biri, din araştırmalarını spesifik ve sadece geçmişle ilgili çalışmalar olmaktan çıkarma çabasındaki başarısıdır. Eliade, özellikle mit kavramını kullanarak çağdaş dünyadaki yaşama kalıplarının gerçekte ne kadar eski mitlerle ilgili ve geçmişe dayalı olduğunu göstermeye çalışır. Ona göre Marksizm’in proleter hâkimiyeti kavramı ile mesîh inancı, yarı çıplak giyinme ile “Âdem kompleksi” arasında bir ilişki vardır. Amerika’nın keşfi Columbus’un “Eden cenneti”ni arama çabasının ürünüdür. Bütün bu çağdaş mitler şu anın ve geleceğin dünyasını anlamaya ışık tutmakta, mitolojinin ne kadar önemli ve canlı bir bilim dalı olduğunu göstermektedir.

Çalışma alanını fenomenoloji ve mitlerle sınırlayan Eliade’ın İslâm konusunda ciddi bir incelemeye girmediği görülmektedir. Onun İslâm tarihine yer verdiği tek çalışması A History of Religious Ideas’dır. Üç ciltlik genel dinler tarihi mahiyetinde olan bu eserin III. cildinde zorunlu olarak İslâm düşüncesine de yer ayırma ihtiyacını duymuştur (s. 62-85, 113-152). Bu metinlerde herhangi bir orijinal görüş yoktur. Kaynakların Arapça değil çoğunlukla Fransızca ve İngilizce’den seçilmiş olması da Eliade’ın İslâm düşüncesini kendi çalışma alanı içerisinde kabul etmediğinin bir göstergesidir. Fenomenolojide yoğunlaşması herhalde onu bundan alıkoyan bir unsurdur.

Müslümanlığın ortaya çıkışını işlerken açık olmasa bile geleneksel şarkiyatçı bakış açısıyla İslâm’ı Yahudilik ve Hıristiyanlığın bir versiyonu olarak görür. Tarihî perspektif içinde İslâm’la ilgili verdiği bilgilerde İslâm’a karşı tarafsız olmayan Tor Andrae, Régis Blachère, Richard Bell gibi şarkiyatçıların eksik ve yanlış fikirlerinden faydalanan Eliade Lât, Menât, Uzzâ ile ilgili klasik Batı görüşünü nakletmekte, Peygamber’in Hira’daki inzivasında bazı hıristiyan keşişlerinin, ayrıca İslâmî tebliğde çeşitli hıristiyan mezheplerinin tesirini ileri sürmektedir. Hz. Muhammed kendisinin peygamber olduğuna samimi olarak inanmış olmakla birlikte âyetlerin muhtevasından onun yerel Arabistan dinlerinden etkilendiğini, vahiylerde bolca yahudi ve hıristiyan motiflerinden faydalandığını, Hz. İsâ’nın çarmıha gerilmesi konusunda Doketikler’in, Meryem’in tanrılaştırılması konusunda ise Habeşistan hıristiyanlarının tesirinde kaldığını, imanlı şehidlerin hemen cennete gideceği motifini de Nestûrîler’den aldığını, hadislerin büyük oranda mitsel anlatımlara dayandığını ileri sürmektedir. Öte yandan Eliade Hz. Muhammed’in peygamberliğinin orijinalliğini de kabul etmiş; İslâm dininin kilise kurmaması, ruhban sınıfı oluşturmaması, ibadet için mâbedi şart koşmaması, zühd ve keşişliği teşvik etmemesi gibi yönleriyle diğer iki monoteist dine göre daha sade olduğunu belirtmiştir.

Eliade, İslâm’ın erken dönemlerinden sonra iki bâtınî hareket olarak Şiîlik ve sûfîliğe yönelir. H. Corbin’in yolundan gidip Şiîliği ezoterik İslâm geleneği olarak kabul eder. Ona göre sûfî doktrini Şiîlik’le paralelse de Sünnî ekole yakındır. Sûfîlikte Neo-Platonist, gnostik ve Maniheist etkiler mevcuttur. Kelâm ve sûfîliğin birleştiricisi olarak Gazzâlî’yi görür. Gazzâlî’de de gnostik etkiler kısmen mevcuttur. İslâm felsefesi İbn Sînâ, Fârâbî ve İbn Rüşd ile en üst seviyesine ulaşmıştır.

Geleneksel ve bilinen bir tarz içerisinde İslâm konusuna temas eden Eliade’ın İslâm’a dair verdiği bilgilerde tatmin edici olmadığı açıktır. Bununla birlikte onun Yahudilik ve Hıristiyanlık gibi diğer monoteist dinleri de aynı şekilde incelemiş olduğu hatırlanmalıdır. Bunun sebebi, muhtemelen mukayeseli ve fenomenoloji ağırlıklı çalışmasının getirdiği teknik bir zorunlulukta aranmalıdır. Kendisini bir şarkiyatçı olarak değerlendirmek anlamsızdır.

Çağdaş düşünce dünyasında Eliade’ın önemi, psikolojik ağırlıklı birkaç romanı bir yana, fenomenolojiyi kullanarak evrimci bakış açısına getirdiği eleştiri ve bundan dolayı da dinlerin daha ciddiye alınması gerektiği yolunda yaptığı gizli propagandanın faydasında aranmalıdır. Ayrıca onun materyalizme yönelttiği dolaylı tenkit de dinî çevrelerde işe yaramıştır. Dinler tarihi alanındaki teknik olarak önemi ise dinler tarihi çalışmalarını kullanılabilir, canlı, pragmatik ve kısmen tecrübî bir hale getirmesindedir. Eliade’ın bu alanda çok sayıda eseri vardır.

Eserleri. Eliade’ın başlıca eserleri şunlardır:

1. Traité d’histoire des religions (Paris 1949). Eser W. R. Trask tarafından Patterns in Comparative Religion adıyla İngilizce’ye tercüme edilmiştir (London-New York 1958).

2. Le Mythe de l’éternel retour (Paris 1949; The Myth of the Eternal Return, London-New York 1955).

3. Le Chamanisme et les techniques archaїques de l’extase (Paris 1951; Shamanism: Archaic Techniques of Ecstasy, London-New York 1964).

4. Images et symboles: Essais sur le symbolisme magico-religieux (Paris 1952; Images and Symbols: Studies in Religious Symbolism, London-New York 1961; İmgeler ve Simgeler, trc. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara 1992).

5. Le Yoga immortalité et liberté (Paris 1954; Yoga: Immortality and Freedom, London-New York 1958).

6. Mythes, rêves et mystères (Paris 1957; Myths, Dreams and Mysteries, London-New York 1958).

7. Das Heilige und das Profane: Vom Wesen des Religiösen (Munich 1957; The Sacred and the Profane: The Nature of Religion, New York 1959; Kutsal ve Dindışı, trc. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara 1991).

8. Birth and Rebirth: The Religious Meaning of Initiation in Human Culture (London-New York 1958).

9. Aspects du mythe (Paris 1963; Mitlerin Özellikleri, trc. Sema Rifat, İstanbul 1993).

10. The Quest: History and Meaning in Religion (Chicago 1969; Dinin Anlamı ve Sosyal Fonksiyonu, trc. Mehmet Aydın, Ankara 1990).

11. Histoire des croyances et des idées religieuses (Paris 1976, 1978; A History of Religious Ideas, Chicago 1978, 1985; eserlerinin bir listesi için bk. Kitagawa – Mahoney, s. 149-150).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul’da basılan 11. cildinde, 33-35 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.