ELISSÉEFF, Nikita

Petrograd’da (Saint Petersburg) büyük bir tüccar ailesinin çocuğu olarak doğdu. Japon ve Çin dilleriyle kültürleri uzmanı Serge Elisséeff’in oğludur. Annesi Véra ise matematikçidir. Baba ve annenin Nikita ve ağabeyi Vadime üzerinde, ilmî çalışmalara yönelmelerinde ve Avrupa dışı medeniyetlere olan ilgilerinin artmasında önemli etkisi olmuştur. Paris’te büyüyen Nikita, orta öğrenimini Condorcet Lisesi’nde tamamladı. Ardından École nationale des langues orientales vivantes’ta Arap dili okudu. Burada Fransız şarkiyatçısı Régis Blachère’in danışmanlığında “Thèmes et motifs des 1001 nuits” başlıklı bitirme tezini hazırladı (1939). Ayrıca École Pratique des Hautes Études’e devam ederek Jean Sauvaget’den epigrafi, mimari ve müslüman Doğu tarihi dersleri aldı. Sorbonne Üniversitesi’nde Latince ve Yunanca bölümünü bitirdi (1944). Babası Serge’nin Amerika’da Harvard Üniversitesi’nde ders verdiği 1939-1945 yılları arasında Paris’te kalan Nikita, yüksek öğrenimine devam ederken ağabeyi Vadime ve Condorcet Lisesi yıllarından beri en yakın arkadaşı olan Robert Mantran ile birlikte Nazi işgalcilerine karşı aktif mücadele verdi. 1936’da bu amaçla kurulan Antik Tiyatro Topluluğu’nda yer aldı, Almanlar’la çatışmalara katıldı ve büyük başarı gösterdi. Nitekim kendisine Naziler’le çatışmalardaki başarısından dolayı Légion d’Honneur nişanı verildi.

Nikita Elisséeff, II. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Robert Mantran’la birlikte Institut Français des Etudes Arabes de Damas’ta görevlendirildi. Nisan 1945’te Dımaşk’a ulaşan iki arkadaş Jean Sauvaget’den Arap ve Osmanlı epigrafisi okudu. Bunlar hocalarının refakatinde Dımaşk’ın eski mahallelerini, enstitü müdürü M. Henri Laoust’un refakatinde Suriye’yi gezdiler. Bu sırada Mantran, Osmanlı tarihine yönelirken Nikita çalışma alanı olarak Ortaçağ Ortadoğu Arap dünyasını seçti. Ancak iki arkadaş eski merkezi Azem Sarayı’nın harem kısmı olan enstitüde fazla kalamadı. Fransız-Suriye ilişkilerinin bozulması üzerine Lübnan’a geçip 1945 sonbaharında İstanbul’a gittiler. Fransa-Suriye arasındaki ilişkiler düzelince Şam’a döndüler (1946). Akademik çalışmalarını Suriye’nin kentsel tarihi üzerinde yoğunlaştıran Nikita kısa sürede kendini Suriyeliler’e sevdirdi, özellikle ülkesinin tarihi ve Suriye şehirlerindeki tarihî eserlere büyük ilgi duyan Hâlid Muâz gibi aydınlarla yakın ilişki kurdu. 1950 yılında, 1946’da Azem Sarayı’ndan Şam’ın Bağdat Bulvarı’ndaki özel binasına taşınmış olan Institut Français des Etudes Arabes de Damas’ta genel sekreterlik görevine getirildi. 1956’da müdür yardımcılığına tayin edildi ve bu görevini on yıl yürüttü. Enstitünün müdürü M. Henri Laoust, aynı zamanda Lyon Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Arap Dili ve Medeniyeti Kürsüsü’nde görevli olduğundan mesaisini iki görevi arasında taksim etmişti. Dımaşk’a gelip iki veya üç ay kaldıktan sonra Lyon’a dönüyordu. Lyon’da bulunduğu sırada kendisine vekâlet eden Nikita, nezaketi ve cesareti sayesinde enstitünün karşılaştığı bazı sıkıntıları aşmayı başardı. Nitekim 1956’da Süveyş krizi sebebiyle Fransız-Suriye ilişkilerinin tekrar bozulması üzerine Fransızlar’ın Suriye’den ayrılmak zorunda kaldığı günlerde Institut Français des Etudes Arabes de Damas’ın çok zengin kütüphanesini konsolosluk binasına taşımak suretiyle kurtardı. Olaylar sırasında Suriye’yi son terkeden Fransız öğretim üyelerinden biri oldu ve ailesiyle birlikte Beyrut’a gitti. Ancak Nikita, Suriye’deki aydınların kendisine duyduğu güven sayesinde Suriye-Fransa arasındaki diplomatik ilişkilerin normalleşmesinden önce Dımaşk’a döndü. Bu yıllarda Nûreddin Mahmud Zengî’nin hayatını incelemeye karar verdi. Institut Français tarafından çıkarılan, kendisinin de ilim heyetinde yer aldığı Bulletin d’études Orientales’de Nûreddin Mahmud Zengî’nin yaptırdığı eserler, onun zamanında Dımaşk’ın topografisi ve ekonomisi üzerine makaleler yayımladı. Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir’in tarihinin Dımaşk’ın coğrafî konumuyla ilgili bölümünü La description de Damas d’Ibn ʿAsākir adıyla Fransızca’ya çevirdi. 1956’dan itibaren Lyon Üniversitesi’nde ders vermeye başladı. Dımaşk’taki son yıllarında akademik kariyerinin en önemli ürünü sayılan, Nûreddin Mahmud Zengî üzerindeki çalışmasını hazırlamaya başladı. 1966’da, uzun süredir her işiyle ilgilendiği Institut Français’nin müdür yardımcılığı görevinden ayrıldı. Aynı yıl içinde, yirmi seneden fazla kaldığı Suriye’den Fransa’ya döndü ve sonraları Université Lumière-Lyon II adını alan Lyon Üniversitesi’ndeki görevine devam etti.

Bu yıllarda Sorbonne Üniversitesi’nde Henri Laoust danışmanlığında yürüttüğü, Nūr ad-Dīn: un grand prince musulman de Syrie au temps des croisades (511-569 H./1118-1174) başlığını taşıyan doktora tezini tamamladı ve doktor unvanını aldı (1968). 1969’da Lyon Üniversitesi’nde İslâm dünyası tarihi ve arkeolojisi alanında profesörlük kadrosunda çalışmaya başladı, 1984 yılında emekli oluncaya kadar bu görevini sürdürdü. Çok sayıda talebe yetiştiren ve otuzdan fazla tez yöneten Nikita 25 Kasım 1997 tarihinde Lyon’da öldü. Nikita Elisséeff, öğretim üyeliğinin yanı sıra Yakındoğu üzerine önemli bilimsel araştırmaların yapıldığı Interuniversitaire d’Histoire et d’Archéologie Médiévales de l’Université Lumière-Lyon II araştırma merkezinin başkanlığını ve Gaston Wiet’den sonra Répertoire chronologique d’épigraphie arabe’ın yöneticiliğini üstlendi.

Eserleri. 1. Thèmes et motifs des mille et une nuits (Beyrut 1949). Bitirme tezi olarak hazırlanan eser binbir gece masalları konusuna bir giriş niteliğindedir.

2. l’Islamologie en U.R.S.S. d’après un ouvrage récent (Dımaşk 1957).

3. La description de Damas d’Ibn ‘Asākir (historien mort à Damas en 571/1176) (Dımaşk 1959). Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir’in Târîḫu medîneti Dımaşḳ’ının Şam’ın coğrafî konumuyla ilgili bölümünün Fransızca tercümesidir.

4. Nūr ad-Dīn: un grand prince musulman de Syrie au temps des croisades (511-569 H./1118-1174) (I-III, Dımaşk-Beyrut 1967). Nûreddin Mahmud Zengî döneminin bütün yönleriyle ele alındığı kitap bu konuda yapılan en önemli akademik çalışmaların başında gelir.

5. L’orient musulman au moyen âge 622-1260 (Paris 1977; Ar. trc. Mansûr Ebü’l-Hasan, eş-Şarḳu’l-İslâmî fi’l-ʿaṣri’l-vasîṭ, Beyrut 1406/1986). Asr-ı saâdet, Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler ve Abbâsîler’le Eyyûbîler’in yıkılışına kadar doğu İslâm dünyasında kurulan diğer müslüman devletler, Selçuklular ve Zengîler dönemini içine alır.

Makaleleri: Bazı makaleleri şunlardır: “Bibliographie des publications de I. I. Kratchkovski (1936-1946)” (BEO, XII [1947-1948], s. 61-75); “Les monuments de Nūr ad-Dīn, inventaire, notes archéologiques et bibliographiques” (BEO, XIII [1949-51], s. 5-43); “La titulature de Nūr ad-Dīn d’après ses inscriptions” (BEO, XIV [1952-54], s. 155-196); “Corporations de Damas sous Nūr ad-Dīn, matériaux pour une topographie économique de Damas au XII^e siècle” (Arabica, 3, 1956, s. 61-79); “l’Œuvre scientifique de l’Institut Français de Damas (1930-1960)” (BEO, XVI [1960], s. 101-118); “Damas à la lumière des théories de Jean Sauvaget” (The Islamic City [nşr. A. H. Hourani – S. M. Stern], Oxford 1970, s. 157-177); “Physical Lay-out” (The Islamic City [nşr. R. B. Serjeant], Paris 1980, s. 90-103); “Fizikî Plan”, İslâm Şehri (trc. Elif Topçugil, İstanbul 1992, s. 121-140); “Régis Blachère (1900-1973)” (Arabica, XXII/1 [Leiden 1975], s. 1-5); “Gaston Wiet (1887-1971)” (JA, CCLIX/1-2 [1971], s. 1-9); “Reflets de la grande mosqué des omayyedes” (Damas miroir brisé d’un orient arabe, ed. Anne-Marie Bianquis – Elizabeth Picard, Paris 1993, s. 34-39); “Le monde arabe” (XIV^e et XV^e siècles: Crises et Genesès, ed. Jean Favier, Paris 1996, s. 541-632). Müellif bu çalışmasında Kalavun döneminden yıkılışa kadar Burcî Memlükleri devrini incelemiştir.

Nikita Elisséeff ayrıca The Encyclopaedia of Islam’da (new edition) başta Suriye şehirleri olmak üzere çok sayıda madde yazmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 401-402 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.