EMİN PAŞA

Asıl adı Eduard Schnitzer’dir. 28 Mart 1840’ta Prusya Krallığı’nın Şilezya eyaletine bağlı Oppeln kasabasında Prusyalı bir Mûsevî ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Eyalet başşehri Breslau’da tıp öğrenimine başladı, aynı zamanda zooloji, botanik ve etnografya tahsili de yaptı. İngilizce ve Fransızca’yı öğrendi; Berlin’de öğrenimini tamamlayarak tıp doktoru oldu (1863).

Osmanlı Devleti’nde hekim olarak görev yapmak niyetiyle 1864’te Arnavutluk’a gitti. 1865’te Antivari’de liman tabibi oldu ve yüzbaşılığa terfi etti. Kolera salgını ile mücadelede gösterdiği başarılardan dolayı Arnavutluk genel valisi İsmâil Hakkı Paşa tarafından taltif edilerek binbaşılığa yükseltildi. Arnavutça, Türkçe, Sırpça-Hırvatça, Grekçe ve İtalyanca öğrendi.

Daha sonra Müslümanlığı kabul edip Mehmed Emin adını alan Schnitzer, 1869’da Osmanlı istihbaratının hizmetine girdi ve birçok isyanın bastırılmasında önemli rol oynadı. Arnavutluk Valisi İsmâil Hakkı Paşa’nın tercümanı ve özel doktoru oldu. İsmâil Hakkı Paşa azledilip Trabzon’a sürüldüğünde Mehmed Emin de onunla birlikte gitti ve orada muayenehane açtı. Hayrullah Hekim takma adıyla Trabzon’da ün saldı. İstanbul’a yaptığı çeşitli seyahatler sonucunda, 1872’de İsmâil Hakkı Paşa hakkındaki sürgün emrinin kaldırılmasını sağladı. İsmâil Hakkı Paşa Yanya’ya vali tayin edilince Emin Efendi de vilâyet hekimbaşılığına ve vali müşavirliğine getirildi. 1873’te İsmâil Hakkı Paşa’nın vefatından sonra önce İstanbul’a, ardından kısa bir süre için Almanya’ya ve 1875’te Mısır’a gitti; Sudan eyaletinin başşehri Hartum’da özel muayenehane açtı.

1876’da Osmanlı Devleti’nin güney ucu Hattıistivâ vilâyetine giden Emin Efendi, İngiliz Gordon Paşa’nın valilik yaptığı Lado şehrinde vilâyet hekimbaşılığına getirildi. Vilâyetin sağlık işlerini ıslah etti, zooloji ve botanikle de uğraşarak bulduğu yüzlerce hayvan ve bitki türünün tanımlarını yapıp dünya ilim çevrelerinde ün kazandı. 1878’de Sudan genel valiliğine tayin edilen Gordon Paşa’nın halefi İbrâhim Fevzi Bey’in yerine Hattıistivâ valisi oldu. Aynı zamanda mirlivâlığa terfi etti. Emin Bey vali olarak da büyük işler başardı. Vilâyette ticaret ve ziraatı geliştirdi, Kahire ve Hartum’dan gelen yardımlarla dengelenen ve 750.000 frank açık veren vilâyet bütçesini ıslah etti. Vilâyetin topraklarını güneye doğru genişleterek buralardaki üs sayısını sekizden elliye çıkardı; ayrıca Afrikalı yerli hükümdarlarla himaye antlaşmaları imzaladı.

Emin Bey’i sevmeyen Gordon Paşa onun üs kurmasını yasakladı; faaliyetlerini gizlice yürüttüğünü öğrenince de kendisini hiçbir önemi olmayan Sevâkin valiliğine tayin etti. Fakat Emin Bey vilâyet merkezi Lado’dan ayrılmadan Gordon Paşa hastalandı. Yerine Rauf Paşa Sudan valisi oldu ve Emin Bey’in Sevâkin’e tayinini iptal etti. Böylece Hattıistivâ valiliğinde kalan Emin Bey, siyasî ve ilmî faaliyetlerini sürdürme imkânına tekrar kavuşmuş oldu.

1881 yılında Sudan’ın kuzeyinde mehdîlik iddiasıyla baş kaldıran Muhammed Ahmed adlı bir derviş, kısa sürede büyük ordular teşkil edip birbiri ardı sıra Sudan’ın bütün diğer vilâyetlerini ele geçirdi. En güneydeki Hattıistivâ Emin Bey’in siyaseti sayesinde yıllarca dayanabildi. Fakat Mısır ile bağlantısı kesilen Emin Bey, 1885’in Mayıs ayında hükümet merkezini vilâyetin güneyindeki Vadelay kasabasına nakletmek zorunda kaldı. Orada iken, Mart 1886’da kendisine ulaşan 27 Mayıs 1885 tarihli fermanla paşalığa terfi ettirildi; aynı zamanda Hattıistivâ’yı terketmesi ve istediği gibi davranması haberi geldi. Aslında vilâyeti terketmek istemeyen Emin Paşa, ancak, 1887 başlarında bir garnizonu bulunmayan Lado’yu tamamen terketmek zorunda kaldı. 1886’dan itibaren geçici olarak 1887’de de daha uzunca bir süre Albert gölünün doğu sahilinde bulunan Kibiro’da oturdu. Bu sırada Edinburg Coğrafya Cemiyeti’nin teşebbüsüyle, İskoçyalı sermayedarlardan oluşan bir şirketin, görünüşte Emin Paşa’nın yardımına gitmek, fakat gerçekte Hattıistivâ vilâyetini İngiltere’ye dahil etmek ve Emin Paşa’nın biriktirdiği fildişi ve diğer koleksiyonları şirkete kazandırmak maksadıyla hazırladığı bir sefer heyetinin Stanley’in idaresinde yola çıktığı haberi geldi. Gezinin başlıca destekçisi olan British East African Company’nin yaptığı istihbarata göre Emin Paşa’nın stoklarında 100.000 sterlin değerinde 75.000 kilo fildişi bulunuyordu. Vilâyetin diğer zenginlikleri bu rakama dahil olmayıp gezi için yapılan masraf ise 20.000 sterlindi.

Maceraperest İngiliz Stanley’in üstlendiği görevlerden biri de Belçika sömürgesi Kongo’nun topraklarını genişletmekti. Belçika Kralı II. Leopold Stanley’i destekliyor ve onun vasıtasıyla Emin Paşa’nın zengin vilâyetine sahip olmayı planlıyordu. Stanley’in kurtarma ekibi Hattıistivâ’nın güneybatı ucunda Kavallı kasabasına vardığı zaman 500’den fazla adamını kaybetmiş, geri kalanlar da kurtarılmaya muhtaç duruma gelmişti. 29 Nisan 1888 günü Emin Paşa Osmanlı genel valisi sıfatıyla askerî merasimle Stanley heyetini karşıladı. Stanley’in, Hattıistivâ’yı II. Leopold’ün Kongo Devleti’ne ilhak ederek memleketi kralın valisi sıfatıyla idare etmesi teklifini reddetti. Stanley’in Mısır hidivliğinden Emin Paşa’ya getirdiği emirde Stanley ile birlikte doğu sahiline doğru çekilmesi isteniyordu. Emin Paşa bu emri subaylarına tebliğ edince subaylar isyan ederek paşayı Düfile’de esir aldılar (Ağustos-Kasım 1888).

Emin Paşa, Mısır hidivliğinden artık hiçbir şekilde destek görmeyeceğini anladıktan sonra 17 Şubat 1889’da Stanley ile birlikte gitmeye karar verdi. Albert gölünün batı sahilinde birleşen iki heyet Aralık 1889’da Sahil’e (Bagamoyo) vardı. Alman sömürgesi toprağında devlet komiseri von Wissmann tarafından merasimle karşılandılar. Wissmann, Emin Paşa’ya kayserin bir mesajını ve Prusya kraliyet madalyasını takdim etti. Bu tarihten itibaren Alman Hariciye Nezâreti hizmetine giren Emin Paşa Alman sömürgesinin genişletilmesinde büyük rol oynadı. 26 Nisan 1890’da iki subay ve birtakım askerle birlikte Victoria gölünün güneyindeki memleketlere Almanya adına el koymak üzere harekete geçen Emin Paşa burada pek çok yeri Alman sömürgesine kazandırdı. Ayrıca zenci esaretinin yasaklanması hususunda da büyük gayret sarfetti.

Emin Paşa, mücadele ettiği Arap esir tâcirleri tarafından 23 Ekim 1892’de Kongo’da Arap ticaret üssü Kinena’da öldürüldü. Samimi bir müslüman olarak Osmanlı Devleti’ne hizmet eden Emin Paşa, Mısır hizmetinde kaldığı sürece de bu tavrını muhafaza etmiştir. Hattıistivâ vilâyetinde uzun süre kalması da bu yüzdendir. Emin Paşa bir fütuhatçı olmaktan çok muktedir bir teşkilâtçı idi. Zenci esir ticaretine şiddetle karşı çıkmış, bu ticareti yapan Araplar’ın Afrika’dan çıkarılmasını istemiştir. İlim adamı olarak kuşlar konusuna ve etnografyaya da bir hayli hizmeti dokunmuştur.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul’da basılan 11. cildinde, 117-119 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.