er-RİSÂLETÜ’ş-ŞEREFİYYE

Tam adı er-Risâletü’ş-Şerefiyye fi’n-nisebi’t-teʾlîfiyye olup müellifin mûsiki nazariyatı konusunda Arapça olarak kaleme aldığı iki eserinden biridir. İlhanlı devlet adamlarından Şemseddin Cüveynî’nin oğlu Şerefeddin Hârûn adına yazıldığı için esere bu isim verilmiştir. Kitabın yazılış tarihi olarak Brockelmann 650 (1252) yılını kaydederse de Manik, Shiloah, Farmer ve Neubauer’in verdiği 666 (1267-68) tarihi daha doğru olmalıdır.

Bir mukaddime ile beş bölümden (makale) meydana gelen eserin mukaddimesinde müellif risâleyi Şerefeddin Hârûn’un emriyle telif ettiğini ve eski Yunan âlimlerinin kitaplarında bulunan bilgileri açıklayıp daha sonra gelenlerin eserlerinde yer almayan bilgileri ilâve ederek kaleme aldığını söylemektedir. Ses teorisi ve buna bağlı konuların işlendiği birinci bölümde nağmenin oluşumu ve özellikleri, tizlik ve pestlik sebepleri, insan hançeresiyle telli ve nefesli müzik aletlerinde sesin oluşumu ve nitelikleri ele alınmaktadır. İkinci bölümde ses aralıklarının oluşturulması, meydana gelen aralıkların birbiriyle oranları, kulağa hoş gelen (mülâyim) ve hoş gelmeyen (mütenâfir) ses aralıklarının oranlarının tesbiti; üçüncü bölümde ses aralıklarının titreşim değerlerinin toplanması, bölünmesi ve çıkarılması ile cins adı verilen dörtlülerin oluşturulması üzerinde durulmaktadır. Eserin dördüncü bölümü şu konuları içine alır: Cinslerin düzeni ve dörtlülerin bir ve iki oktav içindeki tertibi, dizilerdeki ortak sesler, telli müzik aletlerinin akortları ile ud sazı üzerinde on yedi perdenin açıklanması, tanînî, mücennep, bakiye aralıklarının izahı ve bu aralıklardan makam dizilerinin tertibi, farklı akortların ud sazı üzerinde açıklanması, nağmelerde yapılabilecek geçkiler. Risâle, îkā‘ ve devirlerinin oranları ile beste yapmada pratik bilgilerin anlatıldığı beşinci bölümle sona erer.

er-Risâletü’ş-Şerefiyye’nin Türkiye dışında on (bu nüshalar için bk. Shiloah, s. 313-315; Uygun, s. 35-36), Türkiye kütüphanelerinde ise dokuz nüshası (Âtıf Efendi Ktp., nr. 1598; İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları, nr. B-6; DTCF Ktp., İsmail Saib Sencer, nr. 4810; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 2167, 4524; Nuruosmaniye Ktp., nr. 3647, 3648; TSMK, III. Ahmed, nr. 2130, 3460) tesbit edilmiştir. Carra de Vaux tarafından 1891’de Journal Asiatique’te Fransızca özeti yayımlanan eseri 1938’de Baron d’Erlanger La musique arabe adıyla neşretmiş ve Fransızca’ya çevirmiştir. 1982’de Bağdat’ta Hâşim Muhammed er-Receb tarafından tahkikli neşri, 1984’te Fuat Sezgin tarafından Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki bir nüshasının Almanya’da tıpkıbasımı gerçekleştirilmiştir. Fazlı Arslan’ın risâleyle ilgili olarak hazırladığı doktora çalışması (bk. bibl.) daha sonra Safiyyüddîn Urmevî ve Şerefiye Risâlesi adıyla neşredilmiştir (Ankara 2007). İbn Sînâ ve özellikle Fârâbî’nin görüşlerine yer verilip bazan bu görüşlerin eleştirildiği er-Risâletü’ş-Şerefiyye, müellifin mûsiki nazariyatına dair diğer eseri olan Kitâbü’l-Edvâr’ın daha geniş bir düzenlemesi olup mûsiki araştırmacılarının en önemli kaynaklarından biridir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2008 yılında İstanbul’da basılan 35. cildinde, 130-131 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.