https://islamansiklopedisi.org.tr/evdir-hani
Antalya’nın yaklaşık 18 km. kuzeybatısındaki Yeşilbayır köyünün yakınındadır. Yapının bugün yerinde bulunmayan üç satırlık mermer kitâbesi, 1928 yılında tarihi dahil bir kısmı eksik olmasına rağmen R. Riefstahl tarafından okunmuş ve eserin I. İzzeddin Keykâvus zamanında (1211-1220) yapıldığı anlaşılmıştır. Selçuklu dönemi kervansaraylarında görülen açık avlulu, dört ana eyvanlı plan tipinin Anadolu’daki iki örneğinden biri olması açısından ayrı bir önem taşımaktadır (diğeri Harran’ın 30 km. güneydoğusundaki 1215 tarihli Han el-Ba‘rûr’dur). Anadolu’da pek benimsenmediği anlaşılan bu plan şeması diğer Selçuklu bölgelerinde yaygın olarak karşımıza çıkar.
Kuzey-güney doğrultusunda inşa edilmiş düzgün dikdörtgen planlı yapı 54,00 × 67,60 m. ölçülerindedir. Doğu ve batı cephelerinde üçer, diğer cephelerinde ikişer tane olmak üzere çevresinde toplam on adet dört köşe payandası görülür. Güney cephede eksen üzerinde yer alan taçkapı dışa taşkındır ve girişin karşılıklı cephelerinde birer mihrâbiye nişi bulunmaktadır. 34,50 × 45,10 m. ölçülerindeki dikdörtgen planlı açık avlu dört yönden, çift sıra taş ayaklara basan tonozlarla örtülü derin eyvanlarla kuşatılmıştır. Bunlardan giriş eyvanı ve onun karşısına rastlayan ile yanlarda eksen üzerinde bulunanlar yüksek ve geniş ana eyvan, diğerleri galeri ölçülerindedir. İçte, yapının doğu duvarında kuzeyden dördüncü birime ve güney duvarında batıdan üçüncü birime açılan birer kapıdan, bugün yalnızca üçer basamağı görülebilen birer merdivenle dışa payanda olarak yansıtılmış dikdörtgen planlı küçük mekânlara çıkıldığı anlaşılmaktadır; bu kısımların gözetleme kulesi olarak kullanıldığı düşünülebilir.
Simetrik bir düzenleme gösteren hanın güney cephesindeki taçkapı, üst bölümü bugün kısmen yıkık olmakla birlikte kalıntılardan anlaşıldığına göre yalnızca dışa taşkın değil aynı zamanda beden duvarından da yüksek tutulmuştur. İki yandan süsleme şeritleriyle sınırlandırılmış olan nişin yedi sıra mukarnaslı kavsarası, silindirik köşe sütunçeleri üzerindeki karşılıklı yüzleri mukarnaslı ve silmeli konsollara oturan bir sivri kemerle kuşatılmıştır. İki yandaki mihrâbiye nişlerinin kavsaraları üç sıra mukarnaslıdır; içeri basık kemerli bir kapıdan girilir. Hanın bütününde, moloz dolgu üzerine oldukça düzenli teknikte kesme taş kaplama yapılmıştır. Taşların üstünde çok sayıda değişik taşçı işareti dikkati çeker.
Yalnız büyük ölçüde mermer kullanıldığı görülen taçkapıda süslemeyle karşılaşılmaktadır. Hemen hemen tamamıyla bezemeli olan bu kısımda değişik geometrik motifler uygulanmıştır. Nişi dıştan iki dendan dizisiyle beş on kollu yıldız geçmelerle süslü geniş bir şerit kuşatır. Sivri kemerin yüzeyinde ve basık kemerin üzerindeki yatay şeritte düğüm motifleriyle birleşen daireler ve içlerinde baklava dilimleri görülür. Mukarnaslar yelpaze ve istiridye motifleriyle süslüdür.
Planı ve taçkapısındaki süslemelerle Selçuklu sanatı içinde önemli bir yere sahip olan Evdir Hanı çok bakımsız bir halde bulunmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA
K. von Lanckoronski, Staedte Pamphyliens und Pisidiens, Prag-Wien 1892, 123, 188.
F. Sarre, Reise in Kleinasien. Sommer 1895. Forschungen zur seldjukischen Kunst und Geographie des Landes, Berlin 1896, s. 82.
H. Rott, Kleinasiatische Denkmäler aus Pisidien, Pamphylien, Kappadokien und Lykien, Leipzig 1908, s. 29.
K. Müller, Die Karawanserai im vorderen Orient, Berlin 1920, s. 33.
R. M. Riefstahl, Turkish Architecture in Southwestern Anatolia, Cambridge 1931, s. 62-65, 90.
Et. Combe v.dğr., Répertoire chronologique d’épigraphie arabe, Le Caire 1931, nr. 3838.
Süleyman Fikri Erten, Antalya Vilâyeti Tarihi, İstanbul 1940, s. 76.
E. Diez, Türk Sanatı (trc. Oktay Aslanapa), İstanbul 1946, s. 108.
Celal Esat Arseven, Türk Sanatı Tarihi, İstanbul 1956, s. 144.
K. Erdmann, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, Berlin 1961, I, 175-179.
Semra Ögel, Anadolu Selçukluları’nın Taş Tezyinatı, Ankara 1966, s. 9-10.
İsmet İlter, Tarihî Türk Hanları, Ankara 1969, s. 20.
Rahmi Hüseyin Ünal, Osmanlı Öncesi Anadolu-Türk Mimarisinde Taçkapılar, İzmir 1982, s. 71.
Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, İstanbul 1984, s. 172.
Z. F. Taşkıran, “Antalya İli Selçuklu Hanları”, Antalya 1. Selçuklu Eserleri Semineri. 22-23 Mayıs 1986, Antalya 1986, s. 23-24.
Aynur Durukan, “Selçuklular Döneminde Ticaret Hayatı ve Antalya”, Antalya 3. Selçuklu Semineri, 10-11 Şubat 1989, İstanbul 1989, s. 54-56.
Osman Turan, “Selçuk Kervansarayları”, TTK Belleten, X/39 (1946), s. 474.
Muammer Kemal Özergin, “Anadolu’da Selçuklu Kervansarayları”, TD, XV/20 (1965), s. 149.
Ataman Demir, “Anadolu Selçuklu Hanları. Evdir Han”, İlgi, sy. 53, İstanbul 1988, s. 13-17.
Görseller
