FUÂD

26 Mart 1868 tarihinde Kahire’de Gize Sarayı’nda dünyaya geldi. Mısır Hidivi İsmâil Paşa’nın oğlu olup asıl adı Ahmed Fuâd’dır. İlk eğitimini Kahire’de aldıktan sonra babasının Bâbıâli tarafından 1879’da Mısır hidivliğinden azledilerek sürgüne gönderilmesi üzerine tahsiline bulunduğu Avrupa şehirlerinde, özellikle Cenevre (İsviçre) ve Torino’da (İtalya) devam etti. 1885 yılında İtalyan Askerî Akademisi’ne girdi. 1887’de Roma’da kraliyet ordusunda görev yaptı. Ardından Viyana’daki Osmanlı sefâretinde askerî ataşelik yaptıktan sonra İstanbul’da II. Abdülhamid’in fahrî yaverliğinde bulundu. 1892’de Kahire’ye döndü. 1908-1913 yılları arasında Kahire Üniversitesi’nin ilk rektörü olarak görev yaptı ve bu arada Mısır hidivlerinden II. Abbas Hilmi’nin üç yıl kadar başyaverliğinde bulundu. II. Abbas Hilmi’den sonra hidivlik yapan ağabeyi Hüseyin Kâmil’in vefatı üzerine “sultan” unvanıyla İngiliz hâkimiyetindeki Mısır’ın idaresine getirildi (9 Ekim 1917).

Fuâd’ın yönetimi Mısır siyasî tarihinin oldukça hareketli bir dönemine rastlar. Savaş yıllarında uygulanan sıkıyönetim sebebiyle ara verilen siyasî faaliyetler bu dönemde yeniden canlanmış ve siyasî tartışmaların odak noktasını Mısır’ın savaş sonrasında bağımsızlığına nasıl kavuşacağı meselesi oluşturmuştur. Bu amaca ulaşmak için çeşitli gruplar girişimde bulunmak istediyse de bunlar arasında Vefd adıyla bilinen, Sa‘d Zağlûl’ün başkanlığını yaptığı grup ön plana çıkmayı başardı. Daha sonra bir parti haline gelecek olan Vefd, Mısır’da İngiliz yönetiminin son bulmasında çok önemli bir rol oynadı. 1919-1922 arasında gösteri, boykot ve imza kampanyaları gibi çeşitli yöntemlerle Mısır’daki İngiliz yönetimi yıpratıldı ve nihayet 1922’de İngiltere Mısır’a bağımsızlık vermek zorunda kaldı. Ancak Mısır’ın savunması, Britanya İmparatorluğu’nun iletişim yollarıyla (Süveyş Kanalı) azınlık ve yabancıların haklarının korunması, Sudan’da İngiliz idaresinin devamı hakları İngiltere’ye bırakıldı. Bu arada, 1917’den bu yana sultan unvanıyla görevde bulunan Fuâd bağımsızlıktan hemen sonra “kral” (melik) unvanını aldı. 19 Nisan 1923’te ilân edilen anayasa ile de krala geniş yetkiler verildi. Anayasanın ilânından sonraki ilk genel seçimlerde Vefd Partisi büyük bir başarı elde etti ve 1924’te Sa‘d Zağlûl ilk Vefd hükümetini kurdu. Fakat Vefd iktidarı uzun ömürlü olmadı. Çünkü Kral Fuâd kuvvetli milliyetçilerle çalışmaktan ziyade küçük partilerle veya Ahmed Zivâr (1924-1926) ve Muhammed Mahmûd (1928-1929) gibi bağımsız politikacılarla çalışmayı tercih etti. Bunun yanında siyasî gelişmeleri istediği gibi yönlendirmek amacıyla keyfî kararlar aldı; parlamentoyu dört defa feshetti. Ancak Vefd’in katılmadığı 1931 seçimi hariç her fesih sonrasında yapılan seçimi (1925, 1926, 1929) Vefd Partisi kazandı. Fuâd döneminde hepsi de kısa ömürlü olan üç Vefd hükümeti görev yaptı (Sa‘d Zağlûl 1924, Mustafa en-Nehhâs 1928 ve 1930). Siyasî çalkantılarla geçen Kral Fuâd yönetiminin son yıllarında Habeşistan İtalya tarafından işgal edilince (1935) Mısır İngilizler’le tekrar anlaşıp iş birliği yapmak zorunda kaldı. İki ülke arasında, Kral Fuâd’ın 28 Nisan 1936’da ölümünden dört ay sonra Londra’da bir antlaşma imzalandı (26 Ağustos 1936).

Mısır Bankası’nın kurulmasıyla ekonomik bağımsızlığa ilk adımın atıldığı Kral Fuâd döneminde Mısır’da eğitim ve kültür sahasında önemli faaliyetler gözlenmektedir. 1925 yılında Kahire’de Gize’de Câmiatü Fuâdi’l-evvel teşkil edildi. Ezher Üniversitesi’nde reformlar yapıldı. Ayrıca el-Cem‘iyyetü’l-Melekiyye li’l-coğrafyâ, el-Cem‘iyyetü’l-Melekiyye li’l-iktisâdi’s-siyâsî ve’l-ihsâ ve’t-teşrî‘ ve Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye gibi müesseseler kuruldu. Kral Fuâd Türkçe, İtalyanca, Fransızca ve orta seviyede İngilizce biliyordu. Dinî değerlere de sahip çıkan Fuâd, 1920’lerde Arap dünyasında başlayan hilâfetin geleceğiyle ilgili tartışmalara katıldı. 1924’te Türkiye’de hilâfetin kaldırılması üzerine halife olmaya talip olduysa da onun bu isteği diğer Arap liderleri tarafından kabul edilmedi.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 13. cildinde, 201-202 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.