GĀNİM el-BAĞDÂDÎ

Bağdat’ta doğdu; tahsiline bu şehrin medreselerinde başladı. Genç yaşta tasavvufa ilgi duydu. Bir süre Medâin’de ikamet etti, daha sonra Şeyh Alâeddin’in sohbetlerine katılmak üzere Antep’e gitti. Burada şeyhe on iki yıl kadar hizmette bulunarak hem zâhirî hem bâtınî ilimlerde derinleşti. 998’de (1589) Bağdat kadısı olan Rıdvan Efendi tarafından Bağdat’taki Müstansıriyye Medresesi’ne müderris olarak tayin edildi. Bu medresede uzun yıllar ders veren Gānim Efendi Bağdat ulemâsı içinde önemli yeri olan, mezhepte müctehid derecesinde bir âlimdi.

Gānim’den bahseden Atâî ve Kâtib Çelebi gibi müellifler, onun 1030 (1621) yılında Bağdat’ın Bekir Subaşı tarafından ele geçirilmesi sırasında öldürüldüğünü kaydetmekte iseler de (Zeyl-i Şekāik, s. 640; Fezleke, II, 5) bu isyanın 1032 (1623) yılında meydana geldiği (a.g.e., II, 39-40; Naîmâ, II, 266 vd.) göz önüne alınarak vefat tarihinin 1032 olduğu söylenebilir.

Eserleri. 1. Melceʾü’l-ḳuḍât ʿinde teʿârużi’l-beyyinât. Usul (yargı) hukukuna dair bir risâledir. Mukaddimesinde bu adla kaydedilen eser, bazı nüshalarda Tercîḥu’l-beyyinât (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2485/3), Risâle fi’l-beyyinât (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 598/2) ve Teʿârużü’l-beyyinât (Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 1054/2) olarak da geçmektedir. Kitap bir mukaddime, “Kitâbü’n-Nikâh” ile başlayıp “Kitâbü’l-Vekâle” ile sona eren yirmi yedi bab ve Hanefî mezhebinde bir müftünün takip etmesi gereken klasik fetva verme yöntemini özetleyen bir hâtime ile son bulmaktadır. Yargı önüne gelen meselelerde delillerden hangisinin tercihe şayan olduğu hususunu ele alan eser kadıların başvuru kitabı haline gelmiş ve daha sonra aynı konuda yazılan eserlere kaynaklık etmiştir. Atâî, kadılık yaparken faydalandığı bu risâleye bazı ilâvelerde bulunduğunu Zeyl-i Şekāik’ta bildirmektedir. Diğer bazı kadılar da karşılaştıkları ve bu kitapta bulamadıkları meselelerle ilgili notlarını sayfa kenarlarına kaydetmişlerdir. Bundan dolayı eserin muhtelif nüshalarında farklı bilgilere rastlamak mümkündür. Eserini kaleme alırken el-Mebsûṭ, Fetâvâ Ḳāḍîḫân, el-Hidâye gibi muteber Hanefî fıkıh kitaplarına dayanan müellif ele aldığı her meseleden sonra faydalandığı kaynağı da zikretmiştir. Birçok kütüphanede yazma nüshaları bulunan eseri Rumeli kazaskeri Feyzullah Nâfiz Efendi Dürretü’l-muhâkemât fî şerhi Melcei’l-kudât adıyla Türkçe’ye çevirerek şerhetmiş ve kitap Arapça metniyle birlikte basılmıştır (bk. bibl.). Daha sonra da basılan (nşr. M. Sâlih er-Râvî – M. Saîd er-Râvî, Bağdad 1344) bu risâleyle ilgili olarak Refîk Muhammed el-Hatîb Ezher Üniversitesi’nde (1979), Abdülazîz Mustafa el-Hâlid de Mekke’de Ümmülkura Üniversitesi’nde (1982) yüksek lisans tezi yaparak eseri neşre hazırlamışlardır.

2. Mecmaʿu’ḍ-ḍamânât fî meẕhebi’l-İmâmi’l-Aʿẓam Ebî Ḥanîfe en-Nuʿmân. Sorumluluk hukuku alanında ortaya konulan ilk eserlerdendir. Otuz sekiz babdan oluşan eserde klasik fıkıh kitaplarında takip edilen tasnif esas alınmıştır (Kahire 1308; Beyrut 1407/1987). Müellif bu kitabında Hanefî mezhebince muteber sayılan Fetâvâ Ḳāḍîḫân, el-Hidâye, Ḫulâṣatü’l-fetâvâ vb. eserlerden faydalanmıştır. Fıkıh kitaplarında dağınık biçimde ve eksik olarak yer alan damân konusunu ele alırken bu hususta daha önce yapılan çalışmaları dikkate almıştır. Bu arada yaptığı alıntıların kaynaklarını belirtmiş ve zaman zaman kendi görüşünü de kaydetmiştir. Eserin büyük bir kısmı, akdî mesuliyet ve akdî borçları yerine getirememekten kaynaklanan ve tazmini gerektiren konularla ilgilidir. Bundan dolayı ibadetlerden yalnız zekât ve hacla ilgili olarak birer müstakil bab ayrılmıştır. Damân konusunda çağdaş İslâm hukukçularının ilk başvuru kaynaklarından biri olan Mecmaʿu’ḍ-ḍamânât’ın bu hususta kaleme alınan ilk eser olduğu ileri sürülmekteyse de (M. Ahmed Sirâc, s. 6) daha önce Fudayl Çelebi’nin (ö. 991/1583) eḍ-Ḍamânât adıyla bir eser yazdığı bilinmektedir (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 814).

3. el-Vasîṭ. Teftâzânî’nin Tehẕîbü’l-manṭıḳ ve’l-kelâm adlı eserine yazdığı bir şerhtir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2639).

4. Ḥıṣnü’l-İslâm fî elfâẓi’l-küfr ve’l-ʿaḳāʾid (Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 858/25; Ayasofya, nr. 1144).

5. Ḥıṣnü’l-enbiyâʾ. Kur’an’da peygamberlerin hayat hikâyelerinin geçtiği âyetlerde onların mâsumiyetiyle ilgili hususları ele alan bir risâledir (Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 858/26).

6. Şerḥu Düreri’l-biḥâr. Şemseddin el-Konevî’nin eserine yaptığı şerhtir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 972).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 13. cildinde, 350-351 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.