https://islamansiklopedisi.org.tr/gazi-miyan
405’te (1015) Ecmîr’de doğdu. Asıl adı Sâlâr Mesud olup halk arasında Gazi Miyân olarak tanınır. Ziyâeddin Berenî’ye göre Gazneli Mahmud’un ordusunda askerdi; ayrıca sultanın yakını olduğu da söylenmektedir. Abdülkādir Bedâûnî onun Afgan asıllı olduğunu belirtir. Bâbürlü Hükümdarı Cihangir döneminde (1605-1627) yazılan Mirʾât-ı Mesʿûdî’de Gazi Miyân’la ilgili bütün rivayet ve menkıbeler bir araya getirilmiştir. Eldeki bilgilere göre Gazi Miyân’ın Hindistan’daki faaliyeti on altı yaşında iken başladı. Kırsal bölgeleri fethetmek ve oradakileri müslümanlaştırmak üzere kendisine bağlı olanları farklı yörelere gönderdi. Behrâiç’e yolladığı Seyyid Seyfeddin ve Miyân Receb kumandasındaki birlikler başarılı olamayınca bizzat ordunun başına geçip ilerlemeyi sürdürdü. Önce başarılı olduğu halde daha sonra yenilerek 14 Receb 424’te (15 Haziran 1033) şehid edildi. Vasiyeti uyarınca bulunduğu Behrâiç’e defnedildi.
Kuzey Hindistan’ın Gazneliler’in istilâsına uğraması ve Gurlular tarafından işgal edilmesi arasında geçen uzun yıllar boyunca adının unutulmaması ve mezarının ayakta kalmış olması, orada kabrini koruyan ve anısını yaşatan müslüman bir topluluğun bulunduğunu göstermektedir. Bağdat hilâfet makamının tanıdığı Hindistan’ın ilk müslüman hükümdarı olan İltutmış’ın oğlu Mahmud Nâsırüddin (1246-1266), Delhi sultanlık ailesinin Behrâiç’te hayatını sürdüren ilk prensi olmuş, yörede İslâm hâkimiyetinin yerleşmesi onun yönetimi döneminde başlamış, bu arada Gazi Miyân’ın kabri üzerinde ilk bina da onun tarafından yaptırılmıştır. Muhammed b. Tuğluk (1325-1351) türbeyi ziyaret eden ilk Delhi sultanıdır. Fîrûz Şah Tuğluk 776’da (1374) Behrâiç’e özel bir ziyarette bulunmuş ve buranın mânevî havasından etkilenmiştir. Türbenin civarındaki bazı ek binaların onun tarafından inşa ettirildiği söylenir.
Gazi Miyân’ın türbesi Hindu ve müslüman yüz binlerce kişi tarafından ziyaret edilmektedir. Bâlây Miyân, Bâlâ Pîr, Heteylâ Pîr gibi adlarla da tanınan Gazi Miyân’ın menkıbesi, Uttar Pradeş ve Bengal’in doğusu ile Bihâr’daki köyler başta olmak üzere Kuzey Hindistan halkının kültür hayatında önemli bir yer tutmaktadır. Hakkında pek çok menkıbe teşekkül etmiş olduğu gibi Uttar Pradeş’in köy ve kasabalarında hayatına dair çeşitli olayları anmak üzere törenler düzenlenmektedir. Gazi Miyân için yaptırılan çok sayıda makama binlerce Hindu ve müslüman köylü adakta bulunur. Evlilik merasimi icra edilmekteyken öldürüldüğüne inanılan Gazi Miyân’ın hâtırasına pek çok yerde “ceyth” (mayıs-haziran) ayının ilk pazar günü evlilik tören alayları düzenlenmektedir. Bazı uygunsuz gelişmelere yol açması üzerine İskender-i Lûdî (1489-1517) tarafından yasaklanan bu törenler sonraları tekrar canlandırılmıştır. Bâbürlü Hükümdarı Ekber Şah kıyafet değiştirerek Agra yakınlarında öyle bir merasimi yerinde takip etmiştir. Gazi Miyân’ın ölüm yıl dönümü her yıl recebin 12, 13 ve 14’ünde törenle anılmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA
Emîr Hüsrev, İʿcâz-ı Ḫüsrevî, Leknev 1872, I, 155.
Berenî, Târîḫ-i Fîrûz Şâhî (nşr. Seyyid Ahmed Han), Kalküta 1862, s. 491.
İbn Battûta, er-Riḥle, Kahire 1346, II, 69-70.
Şemseddîn-i Sirâc Afîf, Târîḫ-i Fîrûz Şâhî (nşr. Mevlevî Vilâyet Hüseyin), Kalküta 1891, s. 372.
Abdullah, Târîḫ-i Dâvûdî, Aligarh 1954, s. 38.
Ni‘metullah, Târîḫ-i Ḫân Cihânî, Dakka 1960, I, 217.
Ebü’l-Fazl el-Allâmî, Ekbernâme, Bibliotheca Indica, II, 145.
Abdülkādir el-Bedâûnî, Münteḫabü’t-tevârîḫ, Biblioteca Indica, III, 27.
Firişte, Târîḫ, Leknev 1281, I, 139.
Dârâ Şükûh, Sefînetü’l-evliyâʾ, Kanpûr 1900, s. 160-161.
Gulâm Server Lâhûrî, Ḫazînetü’l-aṣfiyâʾ, Leknev 1873, II, 217-224.
M. Abbas Han Şirvânî, Ḥayât-ı Mesʿûdî, Aligarh 1935.
İnâyet Hüseyin, Ġazânâme-i Mesʿûd, Leknev 1894.
G. de Tassy, Mémoire sur la religion musulmane dans l’Inde, Paris 1869, s. 72-79.
Athar Abbas Rizvī, A History of Sufism in India, Delhi 1978, I, 312-314.
Tahir Mahmood, “The Dargah of Sayyid Salar Mas’ud Ghazi in Bahraich”, Muslim Shrines in India (ed. Christian W. Troll), New Delhi 1989, s. 24-43.
K. A. Nizami, “G̲h̲āzī Miyān”, EI2 (İng.), II, 1047-1048.
S. Digby, “Masʿūd Sayyid Sālār”, a.e., VI, 783-784.
