GÖKBİLGİN, M. Tayyip

Ordu’da doğdu. Dedeleri, Samsun’un Çarşamba kazasında kadılık ve müderrislik yaptıklarından yörede Hocazâdeler diye anılan bir aileye mensuptur. Babası Hacı Mehmed Emin Efendi’dir. İlk öğrenimini Çarşamba’da yaptı; daha sonra bir süre medreseye devam etti ve babasından hüsn-i hat dersleri aldı. İstiklâl Savaşı sırasında ara verdiği tahsilini Samsun, Erzurum ve Trabzon muallim mekteplerinde tamamlayarak 1929’da Aşkale köy okulunda meslek hayatına başladı. 1936’ya kadar Tercan ve Aşkale ile İspir’in Kân ve Salaçur köylerinde ve Çarşamba’da öğretmenlik yaptıktan sonra aynı yıl açılan Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Hungaroloji Bölümü’ne girdi. Yan disiplin olarak da Tarih Bölümü’nün Yeni ve Yakınçağlar dersleriyle Latince, Fransızca ve Almanca derslerini takip etti. 1936-1939 yıllarında hocası László Rásonyi’nin teşvikiyle yaz aylarında Macaristan’da Keszthely ve Debrecen yaz üniversitelerine devam ederek sertifikalar aldı; Macar Millî Arşivi’nde staj yaptı. 1940’ta “Osmanlı Tarihi’nin Macarca Kaynakları” adlı teziyle fakülteden mezun oldu. Aynı yıl İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkiyat Enstitüsü’nde açık bulunan tercüman yardımcılığı kadrosuna, 1942 Şubatında Tarih Bölümü’nde asistanlığa getirildi. Yedek subaylık hizmetini yaptığı sırada Kasım 1942’de Rumeli’de Yürükler ve Tatarlar adlı tezle doçent oldu. Askerlik hizmetini tamamladıktan sonra 1 Mart 1943’te Yeni ve Yakınçağlar Kürsüsü’nde doçent olarak göreve başladı. 1955’te profesör oldu ve Ortaçağ Kürsüsü’ne geçerek burada Osmanlı Devleti’nin kuruluş devri derslerini verdi. 1961’de yeni kurulan Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi Kürsüsü’nün başına getirildi. 13 Temmuz 1977’de emekli oluncaya kadar bu görevini sürdürdü. Zeki Velidi Togan’ın emekliliğe ayrılmasından sonra Edebiyat Fakültesi bünyesindeki İslâm Tetkikleri Enstitüsü müdürü oldu ve kürsü başkanlığının yanı sıra bu vazifeyi de yürüttü. 2 Haziran 1981’de vefatına kadar ilmî çalışmalarına devam etti.

İyi bir hoca olan, yurt içinde ve yurt dışında pek çok kongre ve sempozyuma katılan Gökbilgin aynı zamanda değerli bir ilim adamıydı. İlmî faaliyetleri arasında özellikle arşiv belgeleri üzerinde yaptığı çalışmalar dikkati çeker. Daha 1943’te Türk Tarih Kurumu üyesi olmuştu. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan Türkiye Cumhuriyeti’ne kadar uzanan geniş bir tarih dilimi içinde çok çeşitli dersler vermiş, kitap ve makaleler yazmıştır. Tarihin yanı sıra arşivcilik, Osmanlı diplomatiği ve kütüphanecilik de Gökbilgin’in meşgul olduğu alanlardır. Nitekim Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi Kürsüsü’nün başına geçmesinden sonra Türkiye’de ilk defa paleografya ve diplomatik dersi bu kürsüde okutulmaya başlanmıştır.

Eserleri. 1. XV-XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livâsı, Vakıflar-Mülkler-Mukataalar (İstanbul 1952). Bu eser, müellifin İslâm Ansiklopedisi için “Edirne” maddesini hazırlarken topladığı malzemeye dayanır. Burada Başbakanlık Osmanlı Arşivi ve Ankara Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-ı Kadîme Arşivi’nde bulunan tahrir defterleriyle mühimme ve maliyeden müdevver defterler kullanılmış, pek çok orijinal belgeye yer verilmiştir. Osmanlı Devleti’nin Bursa’dan sonraki merkezi olması ve İstanbul’un fethinin ardından ikinci merkez haline gelişi dolayısıyla seçkin bir yere sahip olan Edirne’nin başlangıçta Paşa sancağı iken sonradan merkezin Çirmen’e nakledilmiş olduğu konusuna da temas edilen kitapta Edirne şehrinin gelişmesi, padişah hasları başta olmak üzere has, zeâmet ve timarlarla mukātaa, vakıf ve mülkler kronolojik sıraya göre ele alınmıştır.

2. Rumeli’de Yürükler, Tatarlar ve Evlâd-ı Fâtihân (İstanbul 1957). Doçentlik tezi olarak hazırlanıp daha sonra bazı ilâvelerle bastırılan bu eser, Osmanlı Devleti’nin nüfus ve iskân politikası üzerindeki incelemelerin, Ömer Lutfi Barkan’ın önemli çalışmalarına rağmen henüz araştırmaya muhtaç durumda olması dolayısıyla kaleme alınmıştır. Anadolu’daki yörükler hakkında daha fazla inceleme yapıldığından Rumeli yörüklerinin konu olarak seçildiği bu kitapta yörüklerin menşei, Rumeli’ye geçişleri ve bu bölgedeki yörük grupları ayrı ayrı incelenmiş; yörük teşkilâtının dağılmasını önlemek üzere XVII. yüzyılda bunların “evlâd-ı fâtihân” adı altında teşkilâtlandırılmaları hususu ele alınarak evlâd-ı fâtihân tahrirlerine yer verilmiştir.

3. Millî Mücadele Başlarken (I-II, Ankara 1959-1965). Üniversitede Osmanlı tarihi derslerinin yanı sıra Yüksek Denizcilik Okulu, Güzel Sanatlar Akademisi ve Teknik Okul’da inkılâp tarihi dersleri verdiğinden Türk inkılâp tarihine de eğilen ve bu vesileyle inkılâp tarihi ve Atatürk’le ilgili çok sayıda yazı kaleme alan Gökbilgin, bu eserinde Mondros Mütarekesi ile Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin açılışı arasındaki devreyi incelemiştir. Ağırlıklı olarak Meclis-i Vükelâ mazbataları, Nutuk’ta ve Harb Tarihi Vesikaları Dergisi’nde yayımlanan belgelere dayandırılan eserde Mondros’tan sonra memleketin işgali, buna karşı tepkiler ve Osmanlı hükümetinin düştüğü güç durum, Anadolu’daki müdafaa cemiyetleriyle Mustafa Kemal’in Anadolu’ya geçişi, kongreler ve nihayet Büyük Millet Meclisi’nin kuruluşuna kadarki faaliyetler anlatılır.

4. Osmanlı Müesseseleri Teşkilâtı ve Medeniyeti Tarihine Genel Bakış (İstanbul 1977). Osmanlı teşkilâtı ve müesseselerinin kuruluş ve gelişme safhaları, bununla ilgili bazı önemli konuların ele alındığı eser bir ders kitabı niteliği taşımaktadır.

5. Osmanlı İmparatorluğu Medeniyet Tarihi Çerçevesinde Osmanlı Paleografya ve Diplomatik İlmi (İstanbul 1979). Eser bu konuda Türkçe olarak yazılmış ilk kitaptır. Gökbilgin’in meslek hayatının son yıllarında hazırladığı bu eser, Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi Kürsüsü’nde okuttuğu derslere dayanmaktadır. Bununla birlikte eser daha sonraki diplomatik çalışmalarında rehber vazifesi görmüştür.

M. Tayyip Gökbilgin, bu kitapların yanı sıra Ayn Ali Efendi’nin Kavânîn-i Âl-i Osmân der Hulâsa-i Mezâmîn-i Defter-i Dîvân adlı risâlesinin tıpkıbasımına geniş bir giriş yazmıştır (İstanbul 1979, s. 1-40). İlmî makaleleri Türk Tarih Kurumu Belleten’i başta olmak üzere Tarih Dergisi, Tarih Enstitüsü Dergisi, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, Vakıflar Dergisi, Oriente Moderno ile Recueils de la Société Jean Bodin pour l’Histoire Comparative des Institutions ve diğer bazı yabancı dergilerde
yayımlanan Gökbilgin birçok ansiklopedi maddesi de kaleme almıştır. İslâm Ansiklopedisi’nde yayımlanan bir kısım maddeleri (meselâ “Edirne”, “Köprülüler”, “Süleyman I”, “Mehmed III”) birer kitap hacmindedir. The Encyclopaedia of Islam’ın ikinci edisyonu ile Meydan Larousse’un Türkçe yayımında da maddeleri bulunmakta olup ayrıca Bilgi, Kemalizm, Tarih Dünyası, Tarih Hazinesi gibi aylık ve haftalık dergilerle Cumhuriyet, Dünya, Ulus, Milliyet gibi günlük gazetelerde popüler yazılar yazmıştır (bibliyografyası için bk. Kütükoğlu, sy. 12, s. 1-24).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 14. cildinde, 137-138 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.