GOLIUS, Jacobus

1596’da Lahey’de doğdu. Tahsiline ilâhiyat, felsefe, tıp ve matematik alanlarında başladı; ancak daha sonra hocası Thomas Erpenius’un (van Erpe) etkisiyle Arabiyat’a yöneldi. Hollanda’nın İslâm ve Arap dünyası araştırmalarında son zamanlara kadar yerini koruyan ön saflardaki mevkii, XVII. yüzyılda Leiden şehrinde faaliyet gösteren bu iki önemli şarkiyatçı ile başlamış ve gelişmiştir. Golius, müslüman ülkelerine hiç seyahat etmemiş olan hocasının aksine genç yaşta İslâm âlemiyle temasa geçti ve 1622’de Fas’a gönderilen bir elçilik heyetine katılarak o dönemde bu ülke dış ticaretinin merkezi olan Âsfâ (Safî) Limanı’na gitti, 1624’e kadar orada kaldı. Bu süre içinde Arapça’sını ilerletme, Fas’ın tarihini inceleme ve yazma kitap toplama imkânı buldu. Ayrıca burada Erpenius’un tavsiyesiyle her türlü yerli ürünün isimlerini listeledi; bundan maksat şüphesiz aynı zamanda Hollanda’nın ticaretine hizmet etmekti.

Fas’tan Leiden’e döndüğünde (1624) o yıl ölen hocasının yerine Arapça profesörlüğüne getirilen Golius, bir yıl sonra Leiden Üniversitesi tarafından yazma kitap satın almak üzere Doğu ülkelerine gönderildi. Dört yıldan fazla süren bu seyahati sırasında bir buçuk yıl Halep’te kaldı. Ardından Antakya’yı ve Suriye’nin diğer şehirlerini ziyaret ederek 1623’te İranlılar’ın eline geçmiş olan Bağdat’ı kurtarmak amacıyla Irak’a doğru ilerleyen Osmanlı ordusuna katıldı ve daha sonra da Anadolu’ya geçerek İstanbul’a vardı. Oradan beraberinde 250 kadar nâdir yazma eser olduğu halde ülkesine döndüğünde kendisine eski kürsüsünün yanı sıra matematik profesörlüğü de verildi ve bu görevlerini ölümüne kadar (28 Eylül 1667) yürüttü. Golius’un yazma kitap toplama işine, Katolikliği seçerek ömrünü Lübnan’da kurduğu bir Karmelit manastırında geçiren ve XV. yüzyılda yazılmış “Îsâ’nın İzinde” adlı Latince bir kitabı Arapça’ya çevirmesiyle tanınan kardeşi rahip Pierre Golius da yardımcı olmuştur. Golius’un getirdiği kitaplar, daha sonra, 1654’te İstanbul’a giden ve 1657’den itibaren Birleşik Felemenk Cumhuriyeti’ni Bâbıâli nezdinde temsil eden öğrencisi Levinus Warnerus’un toplayıp Leiden Üniversitesi Kütüphanesi’ne vasiyet ettiği 1000 kadar kitapla birlikte ünlü şarkiyat bölümünün çekirdeğini oluşturmuş ve bu üniversitenin İslâmiyat araştırmaları için çok önemli bir merkez haline gelmesinde büyük rol oynamıştır.

Golius esas itibariyle bir Arabist olmakla birlikte çok yönlü bir âlimdi; matematik profesörlüğüne de getirilmesi bunu göstermektedir. Hocası Erpenius, herhalde bu durumunu göz önünde tutarak onu müslümanların fen bilimlerini inceleyip Grek klasiklerinin Latince tercümelerini Arapça tercüme ve şerhlerinin yardımıyla düzeltmeye teşvik etmişti.

Jacobus Golius’un ilim âlemindeki asıl şöhretini, Lexicon Arabico-Latinum, contextum ex probatioribus Orientis lexicographis. Accedit Index latinus copiosissimus, qui Lexici Latino-Arabici vicem explere possit (Lugduni Batavorum, 1653) adını taşıyan Arapça-Latince sözlük sağlamıştır. Avrupa’da iki yüzyıla yakın bir süre itibarını korumuş olan bu eser, George Wilhelm Freytag’ın (ö. 1861) lugatı çıkıncaya kadar bu konuda başlıca kaynağı teşkil etmiştir. Freytag’ın lugatı ise Golius’un eserinin biraz genişletilmiş ve düzeltilmiş şekli sayılmaktadır. Manfred Ullmann, Golius’un eserini Cevherî ve Fîrûzâbâdî’nin lugatlarından değişik bir kompozisyonla Latince’ye yapılmış bir çeviriden ibaretmiş gibi gösteriyorsa da Johann Fück Golius’un çeşitli kaynaklarını ayrıntılı bir şekilde belirtmiş ve eserin özgün bir çalışma olduğunu ortaya koymuştur.

Golius Arabiyat alanındaki çalışmalarını yalnız bu lugatla sınırlı tutmamış, bazı Arapça eserleri metin olarak yayımlarken bir kısmını da işlemiş veya Latince’ye çevirmiştir. İlk önce Erpenius’un, Mısırlı hıristiyan müellif İbnü’l-Amîd el-Mekîn’in el-Mecmûʿu’l-mübârek adlı tarihinin ikinci bölümünden yaptığı Latince çeviriyi tamamlayıp yayımladı (Historia Saracenica, Leiden 1625); arkasından yine Erpenius’un gramerini genişleterek tekrar bastırdı. Bu arada kendi derslerinde kullanılmak üzere de Šaḏrat al-adab min kalām al-ʿArab adını verdiği bir Arapça okuma kitabı çıkarmış (1629), ancak eserin üzerine ismini yazmamıştır. Diğer bir çalışması da Timur’un hayatı hakkında Şehâbeddin İbn Arabşah’ın yazdığı ʿAcâʾibü’l-maḳdûr fî nevâʾibi (aḫbâri) Tîmûr’un Latince tercümesi ve metninin neşridir (Ahmedis Arabsiadae vitae et rerum qestarum Timuri, qui vulgo Tamerlanes dicitur, Historia, Lugduni Batavorum 1636). Bunlardan başka son büyük çalışmasını Fergānî’nin Cevâmiʿu ʿilmi’n-nücûm ve uṣûlü’l-ḥarekâti’s-semâviyye’si üzerine yapmış ve ölümünden iki yıl sonra Muhammedis fil. Ketiri Ferganensis, qui vulgo Alfraganus dicitur, Elementa Astronomica, Arabice et Latine adıyla Latince tercümesiyle birlikte yayımlanan eser (Amstelodami 1669) Batı’da büyük rağbet görmüştür.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 14. cildinde, 111-112 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.