GRUNEBAUM, Gustave Edmund von

1 Eylül 1909’da Viyana’da doğdu. Ailesi, Avusturya İmparatorluğu’nun entelektüel hayatında etkinliği olan yahudi tebaasındandı. Viyana’da eğitim gördüğü için Alman ekolünün dil bilimci ve tarihçi geleneğinden etkilendi. Berlin ve Viyana üniversitelerinde İslâm tarihi ve edebiyatı okudu, bu konularda çalışmalar yaptı. 1931 yılında Viyana Üniversitesi’nde erken dönem Arap şiiri üzerine doktora tezi hazırladı (Die Wirklichkeitweite der früharabischen Dichtung, Viyana 1937). Almanya’nın Avusturya’yı işgal etmesinden (Mart 1938) sonra Amerika Birleşik Devletleri’ne giderek bu ülkenin vatandaşlığına geçti. Aynı yıl New York’taki Asya Enstitüsü’nün Arapça bölüm başkanlığına getirildi. 1943-1957 yılları arasında Chicago Üniversitesi’nde Arapça profesörlüğü yaptı. Daha sonra California Üniversitesi’nde Yakındoğu tarihi profesörlüğüne tayin edilerek Yakındoğu Merkezi’nin müdürlüğüne getirildi ve ölünceye kadar bu görevde kaldı.

Alman sosyoloji akımının etkisi altında olan, aynı zamanda bilgi kuramı, sosyal ilimler metodolojisi, genel sosyoloji, antropoloji ve din sosyolojisi alanlarında Alman ilim adamlarının yönettikleri çalışmalarla şöhret yapan ve bu sahalarda diğer üniversiteler için öğretim elemanı yetiştiren Chicago Üniversitesi’nde bulunduğu on dört yıl boyunca buradaki ortamdan etkilendi. Bu atmosferde, aslında filolog ve klasik şiir uzmanı olan von Grunebaum İslâm antropolojisine de ilgi duymaya başladı; amacı İslâm’ı incelemek suretiyle insanı anlamaktı. Yayımladığı eserler kronolojik sırayla ele alındığında üç ana tema ortaya çıkmaktadır. 1. İnsanın varlığının gizli yönleri için bir anahtar olan şiir; 2. Her şeyin üzerinde oynandığı bir sahne olan tarih; 3. Eserlerinin ulaştığı zirveyi teşkil eden kültür ve kültür tarihi. Arap şiirinde genel olarak insan ve insanlık fenomeninin mânevî gelişimi için bir açıklama arayan von Grunebaum’a göre İslâm tarihi âlemin bir aynasıdır. Arap şiirini inceleyen çalışması onu İslâm kültürü ve medeniyetinin analizine götürdü. Daha sonra yaptığı modern İslâm hakkındaki çalışmasının da önceki kültür tarihi denemelerinde formüle ettiği klasik kimlik anlayışının bir sonucunu oluşturduğu söylenebilir. 1945’ten 1955’e kadar geçen on yıl içinde Gustave von Grunebaum’un İslâm medeniyeti hakkındaki çalışmaları eserlerinin başlıca ham maddesini teşkil etmiştir.

Eserleri. Gustave von Grunebaum’un yayımlanmış ilk eseri olan doktora tezi, Theodor Nöldeke’nin İslâm öncesi Arap şiirine gösterdiği kuru bilimsel yaklaşıma bir tepkidir ve müellifi Arap şiirine sanat açısından bakan ilk şarkiyatçı olarak tanıtmıştır. Modern psikolojinin metotlarından yola çıkarak edebiyat tenkitçiliğinin kriterlerini Muʿallaḳāt’a uyguladığı bu araştırma, aynı zamanda İslâm medeniyeti hakkında daha sonra geliştirdiği, Ortaçağ İslâmı ile Doğu Ortodoksluğu ve Batı Hıristiyanlığı’nın kültürel köklerinin, entelektüel uğraşılarının ve mânevî görüşlerinin ortak olduğu yolundaki tezin de temelini teşkil etmiştir. Nazi işgalinden önceki Viyana’nın entelektüel ortamının von Grunebaum’u şarkiyatçılığa itmesi gibi 1940’larda Chicago Üniversitesi’ndeki antropoloji, tarih ve diğer beşerî-içtimaî bilim dallarına mensup ilim adamlarıyla İslâm medeniyeti üzerine yaptığı bilgi alışverişi de onu bu konudaki görüşlerini geliştirip derinleştirmeye yöneltmiştir. Gustave von Grunebaum klasik İslâm’ın kültür tarihini incelerken şu prensiplerden hareket etmiştir: a) Ortaçağ yahudi, hıristiyan ve müslümanlarının entelektüel, kültürel ve mânevî yönleri ortaktır. b) Müslümanlar arasındaki kültürel şuurun gelişmesi bir klasik İslâm modeline yol açmıştır. c) İslâm kültürünün hukuk, politik düşünce, edebiyat, bilim ve şehirleşme gibi yönleri ortaktır. d) İslâm diğer medeniyetlerle ilişki içerisindedir.

1946’da Medieval Islam: A Study in Cultural Orientation adlı eseri neşredildi. Bir önceki yıl Chicago Üniversitesi’nde verdiği konferanslara ait metinlerden oluşan bu çalışmasında von Grunebaum, ilk önce Sâsânî ve Bizans imparatorlukları üzerine din ve devlet olarak kurulan İslâm’ı anlatır; sonra da çeşitli açılardan müslüman Ortaçağ’ının karakteristik özelliklerine temas eder. Ortaçağ İslâmı’nın kendisi hakkındaki görüşünü, onu çevreleyen âlem kavramını, orijinal ve başkalarından alınan unsurlarını ve en önemlisi motivasyon değerlerini inceler. Ancak bu incelemelerde siyasî tarih sadece kültürel olgularla ilişkisi içinde ele alınmış, sosyal yapıya önem verildiği halde ekonomi konularına hemen hemen hiç yer verilmemiştir. Bazı eleştiricilere göre bu nokta kitabın en büyük eksikliğidir. Gustave von Grunebaum eserinde İslâm medeniyetini etkileyen faktörleri de sıralamış ve bunların etki derecelerini vererek ne kadarının müslümanlarca kabul ve asimile edildiğini belirtmiştir. Ayrıca müslümanların Batı Avrupa’ya etkilerini de araştırmıştır.

Medieval Islam’dan sonra İslâm kültürüyle ilgili araştırmalarına devam eden von Grunebaum’un üzerinde çalıştığı konular oldukça değişik olup şöylece gruplandırılabilir: Müslüman şehirlerinin yapısı, müslüman bayram ve panayırları, Arap estetiği, parapsikolojiye İslâmî bakış açısı, İslâmî tarih kavramı, Bizans ve İslâm kurumlarının karşılaştırılması. 1955’te yayımlanan Islam. Essays in the Nature and Growth of a Cultural Tradition adlı kitabı ile, klasik İslâm’ın temel unsurları üzerine yaptığı monografik çalışmaları sürdürmüştür. 1962’de yayımladığı Modern Islam. The Search tor Cultural Identity adlı eserinde müslümanların kendi geçmişlerine bakış açısını “bir aynada dondurulmuş geçmiş modelinin resmi” olarak niteler. 1963’te Almanca (Der Islam im Mittelalter, Zürih), 1970’te İngilizce olarak yayımlanan Classical Islam. A History 600-1258 adlı kitabı, Câhiliye devrinden 1258 yılında Moğollar’ın Bağdat’ı istilâsına kadar geçen süre zarfında İslâm’ın kültür tarihini inceleyen bir eserdir.

Gustave von Grunebaum’un bunlardan başka Unity and Variety in Muslim Civilization (1955), Classicisme et déclin culturel dans l’histoire de l’Islam (1957) ve Studien zum Kulturbild und Selbstverständnis des Islams (1969) adlı editörlüğünü yaptığı bazı ortak çalışmaları ve değişik türde ilmî yayınlar içinde çıkmış pek çok makalesi bulunmaktadır (eserlerinin bir listesi için bk. Balić, XXX [1973], s. 307-314).

Gustave von Grunebaum bazı noktalarda müslüman ilim adamlarınca eleştirilmiştir. Bunların başında gelen Faslı tarihçi ve siyaset teorisi uzmanı Abdullah el-Urvî (Laroui), von Grunebaum’un İslâm’a nisbet ettiği sıfatları tenkit etmekte ve şöyle demektedir: “Klasik, ortaçağ, çağdaş gibi etiketler anlamsız ve gereksizdir. Klasik İslâm ve Ortaçağ İslâmı ile herhangi bir sıfatı bulunmayan İslâm arasında bir fark yoktur. Bu sebeple von Grunebaum için kendi içinde değişen bir tek İslâm var olmalıdır” demektedir. Urvî ayrıca, von Grunebaum’un İslâmiyet’i anlamak için antropolog Alfred Kroeber’in kültür teorisini kullandığını ileri sürmüş ve onu İslâm’ı bir kapalı sistem gibi görerek sadece kültüre indirgemekle suçlamıştır (Diogène, XXXVIII [1973], s. 30-41).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 14. cildinde, 166-167 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.