https://islamansiklopedisi.org.tr/habib-el-mektum
Ca‘fer es-Sâdık’ın vefatından (148/765) sonra iki oğlu etrafında iki gruba ayrılan taraftarlarından Mûsâ el-Kâzım ve neslinin imâmetini benimseyenler İmâmiyye, İsmâil’in imâmetini benimseyenler de İsmâiliyye diye anılmıştır. İsmâil babası hayatta iken öldüğü için mensupları, Mektûm diye anılan oğlu Muhammed’in (ö. 198/814 [?]) imâmetini ileri sürmüşlerdir. Muhammed el-Mektûm’dan itibaren, 297 (909) yılında Kuzey Afrika’da Fâtımî Devleti’ni kuran Ubeydullah el-Mehdî’nin ortaya çıkışına kadar geçen yaklaşık bir buçuk asırlık süre İsmâiliyye’nin gizlilik (setr) dönemini teşkil eder. Bu dönemdeki imamların kimler olduğu ve sayıları hakkında kaynaklarda farklı rivayetler vardır. Habîb el-Mektûm, bazı tarihçilere göre İsmâiliyye’nin gizli imamlar devresinde Muhammed b. İsmâil ve Ca‘fer b. Muhammed’den sonra üçüncü imamdır ve Ubeydullah’ın babasıdır (Zehebî, XV, 141; İbn Haldûn, IV, 30-31). Bazı rivayetlerde ise özellikle Muhammed el-Habîb adına yer verilmeyip İsmâiliyye’nin imamlar silsilesi Muhammed b. İsmâil’den sonra Abdullah (Ahmed el-Vefî), Ahmed (Muhammed et-Takī), Hüseyin (Abdullah er-Radî) ve Ubeydullah el-Mehdî olarak zikredilmektedir (Mustafa Gālib, s. 148-157; Hasan İbrâhim Hasan, s. 78; Daftary, s. 551). İsmâilî müelliflerince benimsenen bu sonuncu silsiledir. İsmâiliyye imamlarının gizlilik döneminde takıyyeye uyarak değişik isimler kullanmaları dikkate alındığında, Mehdî Ubeydullah’ın babası olduğu söylenen ve faaliyetlerinden bahsedilirken aynı dâîleri görevlendirdikleri belirtilen Hüseyin b. Ahmed ile Habîb el-Mektûm’un aynı kişi olarak kabul edilmesi her iki rivayetin uzlaştırılmasını mümkün kılacaktır.
Hayatı hakkında fazla bilgi bulunmayan Habîb el-Mektûm, III. (IX.) yüzyılın ortalarından sonra Hama yakınındaki Selemiye’ye yerleşmiş, dâîlerini buradan sevk ve idare ederek kendi soyundan gelmesi beklenen mehdî için taraftar toplama faaliyetine girişmiştir. Habîb el-Mektûm’un bazan tebdilikıyafet ederek dolaştığı, bu sırada kabiliyetli gördüğü kimseleri mezhebi yaymak için görevlendirdiği bilinmektedir. Kûfe’de rastladığı ve kendi tarafına çektiği İbn Havşeb ile Ali b. Fazl’ı 266 (880) yılında Yemen’e gönderdiği, İbn Fazl’ın davaya ihanet etmesine rağmen İbn Havşeb’in sadık kaldığı belirtilmektedir. Bu arada Mağrib’de İsmâilî hâkimiyetinin kurulmasını temin eden Ebû Abdullah eş-Şiî’nin, İbn Havşeb’in yanında yetiştirildikten sonra bu bölgede görevlendirilmesi Habîb el-Mektûm’un faaliyetleri arasında zikredilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA
İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VIII, 24-26.
Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XV, 141-142.
İbn Haldûn, el-ʿİber, IV, 30-31.
Makrîzî, el-Ḫıṭaṭ, I, 160.
a.mlf., İttiʿâẓü’l-ḥunefâʾ (nşr. H. Bunz), Leipzig 1909, s. 26-27.
a.mlf., el-Muḳaffa’l-kebîr (nşr. Muhammed el-Ya‘lâvî Ya‘lâvî), Beyrut 1407/1987, s. 53-56.
C. Brockelmann, İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi (trc. Neşet Çağatay), Ankara 1964, s. 147.
el-Ḳāmûsü’l-İslâmî, II, 33.
Mustafa Gālib, Târîḫu’d-daʿveti’l-İsmâʿîliyye, Beyrut 1979, s. 148-157.
J. N. Hollister, The Shi‘a of India, New Delhi 1979, s. 209-210.
Hasan İbrâhim Hasan, Târîḫu’d-devleti’l-Fâṭımiyye, Kahire 1981, s. 47, 48, 74, 75, 401, 403, 487.
Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VI, 70.
Farhad Daftary, The Ismā‘īlīs: Their History and Doctrines, Cambridge 1992, s. 551.
