HABÎBÎ, Abdülhay

28 Nisan 1910 tarihinde Kandehar’da doğdu. İlimle meşgul olan köklü bir Peştu ailesine mensuptur. Henüz beş yaşında iken babası Molla Abdülhak Ahundzâde vefat ettiğinden annesi tarafından yetiştirildi. Kandehar’da ilk öğrenimine devam ettiği sırada amcazadesi Mevlevî Abdülvâsi‘den ders aldı, Arapça ve Farsça öğrendi. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Hâfız-ı Şîrâzî ve Sa‘dî-yi Şîrâzî gibi Doğu’nun meşhur mütefekkirlerinin başlıca klasiklerini gençlik yıllarında okudu. İki yıl ilkokul öğretmenliği yaptığı Kandehar’da Afganistan’ın ilk Peştuca gazetesi olan haftalık Ṭulûʿ-i Afġān’da yardımcı editörlük (1927-1931) ve editörlük (1931-1940) görevlerini yürüttü. 1940-1941’de Kâbil’deki Peştu Akademisi’nin başkanlığını yaptı. Akademinin yayın bölümünde müdür yardımcılığı görevinde bulundu. Eğitim Bakanlığı’nda danışmanlık görevini üstlendi (1941-1944). Kâbil Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde dekanlık ve Peştu Akademisi’nde müdürlük yaptı (1944-1946). Bu dönemde Peştu edebiyatı tarihi üzerine dersler verdi. Kandehar’da Eğitim Şubesi’nin başkanlığında bulunduktan (1946-1947) sonra Pakistan’ın Kûittah (Quetta) şehrinde ticaret ataşesi olarak görevlendirildi (1947).

1948’de Afganistan’a dönerek siyasete atılan Habîbî, Kandehar bölgesinden milletvekili seçildi (1948-1951). Ancak devrin başbakanı Şah Mahmûd Han’a muhalefeti sebebiyle tehdit edilince Afganistan’ı terketmek zorunda kaldı ve Pakistan’ın Peşâver şehrinde âdeta sürgün hayatı yaşadı (1951-1961). Pakistan’da bulunduğu yıllarda Âzâd Afġānistān adlı siyasal içerikli bir dergi yayımladı. 1961’de Afganistan’a döndü ve yeniden Kâbil Üniversitesi’nde ders vermeye başladı. 1965’te aynı üniversitede profesörlüğe yükseldi. Afganistan Tarih Kurumu başkanlığına getirildi (1966-1971). İdarî görevleri yanında akademik hayatını da sürdüren Habîbî, Kâbil Üniversitesi’nde tarih ve edebiyat dersleri okuttu (1970-1977). Kültür Bakanlığı’nda danışmanlık görevinde bulundu (1978-1982). Geçirdiği bir kalp krizi sonucu 9 Mayıs 1984 tarihinde Kâbil’de vefat etti ve Şühedâ-yı Sâlihîn Mezarlığı’na defnedildi.

Eserleri. Abdülhay Habîbî daha gençlik yıllarından itibaren özellikle Afganistan’ın dil, edebiyat, tarih ve kültür kaynaklarının gün ışığına çıkarılıp neşredilmesine büyük ilgi duymuş, bu amaçla pek çok seyahat yaparak Afganistan tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgili çok sayıda yazma, belge ve kitâbenin neşredilmesine katkı sağlamıştır. Çok yönlü bir araştırmacı olan Habîbî 100’ün üzerinde kitapla 500’ün üzerinde makale yazmıştır.

Telif: Afġānî ve Afġāniyyet (Kandehar 1317 hş./1938 [Peştuca]); Târîḫçe-yi Sebkhâ-yi Şiʿr-i Peştû (Kâbil 1319 hş./1940); Cevân-merdân ve ʿAyyârân (Kâbil 1321 hş./1942); Zerenc ve Aḥvâl-i Târîḫî-yi Ân (Kâbil 1323 hş./1944); Târîḫ-i Edeb-i Peştû (Kâbil 1329 hş./1950); Müverriḫân-i Ġomnâm-i Afġānistân (Kâbil 1333 hş./1954 [Peştuca]); Kitâbhâ-yi Gumşode-yi Târîḫ-i Ġazneviyân (Karaçi 1338 hş./1959); Revâbit-i Edebî-yi Vâdî-yi Sind bâ Afġānistân (Karaçi 1338 hş./1959); Târîḫ-i Afġānistân der ʿAṣr-ı Gürgânî-yi Hind (Kâbil 1341 hş./1962); Nigâhî be Salamân u Absâl-i Câmî ve Sevâbıḳ-ı Ân (Kâbil 1343 hş./1964); Târîḫ-i Muḫtaṣar-ı Afġānistân (I-II, Kâbil 1967-1970); Yek Taḥḳīḳ-i Nüvîn der Bâre-yi Kâbil-şâhân (Kâbil 1348 hş./1969); Târîḫ-i Ḫaṭ ve Nüviştehâ-yi Kühen-i Afġānistân (Kâbil 1350 hş./1971); Ẓahîrüddîn Muḥammed Bâbür Şâh (Kâbil 1351 hş./1972); Kitâbşinâsî Ebû Reyhân-i Bîrûnî (Tahran 1352 hş./1973); Hüner-i ʿAhd-i Tîmûriyyân ve Müteferriʿât-ı Ân (Kâbil 1355 hş./1976); Neseb ve Zâdgâh-ı Seyyid Cemâleddîn-i Afġānî (Kâbil 1355 hş./1977); Târîḫ-i Afġānistân baʿde ez İslâm (Kâbil 1363 hş./1984, İslâm fetihlerinden modern zamana kadar Afganistan’ın siyasal, sosyal, ekonomik ve kültürel tarihini ele alan bu eserin daha sonra İran [Tahran 1367 hş./1988] ve Pakistan’da birçok baskısı yapılmıştır); Cunbeş-i Meşrûtiyyet der Afġānistân (Kâbil 1364 hş./1985); Sehm-i Afġānistân der İntiḳāl-i Ferheng-i Âsyâ-yi Miyâne (Kâbil 1381 hş./2002).

Neşir: Hûşhâl Han Hatak, Külliyyât (Kandehar 1317 hş./1938); Minhâc-ı Sirâc el-Cûzcânî, Ṭabaḳāt-ı Nâṣırî (I-II, Kandehar 1328 hş./1949; Kâbil 1328 hş./1949, 1342 hş./1963; Tahran 1347 hş./1968, 1363 hş./1984); Atâ Muhammed-i Şikârpûrî, Taza Navai Marek (Karaçi 1959); Hâce Abdullah-ı Ensârî Herevî, Ṭabaḳātü’ṣ-ṣûfiyye (Kâbil 1341 hş./1962; Tahran 1362 hş./1983); a.mlf., Ṣad Meydân ez-Âmâlî Şeyḫülislâm Ḫâce ʿAbdullāh Enṣârî Herevî (Kâbil 1341 hş./1962); Abdurrahman-ı Câmî, Serrişte-i Ṭarîḳ-i Ḫâcegân: Risâle fî ẕikr (Kâbil 1343 hş./1964); Gerdîzî, Zeynü’l-aḫbâr (Tahran 1347 hş./1968, 1363 hş./1984, 1366 hş./1987); Ebû Bekir Abdullah b. Ömer el-Belhî, Feżâʾil-i Belḫ (Far. trc. Abdullah Muhammed b. Muhammed el-Belhî, Tahran 1350 hş./1971); Ebü’r-Recâ el-Müemmel b. Mesrûr el-Mervî eş-Şâşî, Ravżatü’l-ferîḳayn (Tahran 1359 hş./1979). Habîbî Hamîd-i Keşmîrî’nin Ekbernâme adlı eserini açıklama ve notlarla birlikte 1930 yılında yayıma hazırlamışsa da bugüne kadar neşredilmemiştir. Ayrıca Peştu diliyle ilgili en eski kaynaklarından olan Muhammed Hûtek b. Dâvûd’un Pete Ḫizâne’sini gün ışığına çıkararak yayımlamış (Kâbil 1323 hş./1944) ve eser The Hidden Treasure: A Biography of Pashtoon Poets adıyla İngilizce’ye çevrilmiştir (Lanham 1997).

Abdülhay Habîbî özellikle Peştu dili ve edebiyatına dair önemli eserler kaleme almış, daha gençlik yıllarında bir grup araştırmacıyla birlikte Hôd-âmûz yâ Muʿallim-i Peştû adıyla iki ciltlik Peştuca öğretim kitabı hazırlamıştır (Kandehar 1314 hş./1935). Yine Lâ‘l Muhammed Kakar ile birlikte Pure Paştû (Ḳāmûs-i Peştû) adıyla 10.000 kelimelik bir sözlük yayımlamış (Kâbil 1318 hş./1939), Peştu edebiyatının tarihî gelişimiyle ilgili iki ciltlik Peştu edebiyatı tarihi kaleme almıştır (Kâbil 1324-1343/1945-1964). Bu alandaki diğer bir çalışması olan Peştû vu Levîkân-ı Ġazne adlı eserinde Peştu edebiyatı ile Gazne tarihini incelemiştir (Kâbil 1341/1962). Habîbî, Afganistan coğrafyasındaki İslâm öncesi kitâbelerin yayımlanması alanında önemli eserler vermiştir. Onun kitâbelere dair çalışmalarından biri Heft Ketîbe-yi Ḳadîm’idir (Kâbil 1348 hş./1969). Habîbî Yaġmâ, Râhnümâ-yi Kitâb ve Âryânâ gibi pek çok gazete ve dergide, ayrıca Urdû Dâʾire-i Maʿârif-i İslâmiyye’de (UDMİ) çok sayıda makale ve madde yazmış, makalelerinin bir kısmı Pencâh Maḳāle: Der-bâre-yi Coġrâfiyâ-yi Târîḫî-yi Afġānistân adıyla yayımlanmıştır. Gazetecilik yıllarında deneme, hikâye ve roman türlerinde de eserler vermiş, yine gazetecilik yıllarında Victor Hugo’nun Sefiller (Les misérables) adlı eserini Farsça’ya tercüme ederek Kâbil’de yayımlamıştır. Ayrıca Hâkim es-Semerkandî’nin es-Sevâdü’l-aʿẓam’ını Terceme-i es-Sevâdü’l-aʿẓam adıyla Farsça’ya çevirmiş (Tahran 1348 hş./1969), Peştuca ve Farsça şiirler de yazmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 498-499 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.