HADDÛRÎ, Mecîd

27 Eylül 1909 tarihinde Musul’da Ya‘kūbî Ortodoks bir ailenin çocuğu olarak doğdu. Ailesi birkaç kuşak önce Kafkasya’dan Musul’a göç etmiştir. Lise öğrenimini Musul’da tamamladıktan sonra Bağdat’ta Dârü’l-Muallimîn’den 1928’de, Beyrut Amerikan Üniversitesi’nden 1932’de mezun oldu. Dört yıl kadar Musul Lisesi’nde öğretmenlik yaptı. Mecîd Haddûrî (Majid Khadduri), Chicago Üniversitesi’nde sunduğu The Law of War and Peace in Islam: A Study of Muslim International Law adlı teziyle 1938’de doktor unvanı aldı. Amerika’da daha iyi iş imkânları olmasına rağmen Bağdat’a dönerek 1938-1949 yıllarında Irak Eğitim Bakanlığı’nda çalıştı; ardından Hukuk ve Eğitim fakültelerinde çağdaş Ortadoğu tarihi derslerine girdi. 1947-1948’de Indiana Üniversitesi’nde misafir öğretim üyesi sıfatıyla Yakındoğu politikalarına dair çeşitli konferanslar verdi. Bu süre içinde Harvard ve Chicago üniversitelerinde siyaset bilimi okuttu.

II. Dünya Savaşı sona erince Birleşmiş Milletler Kongresi’nin toplanması aşamasında Irak delegelerinin içinde San Francisco’ya gönderildi ve yeni uluslararası sistemin şekillenmesinde etkisi görülen organizasyon tüzüğünün hazırlanmasında önemli rol oynadı. 1949 yılında Johns Hopkins Üniversitesi bünyesinde lisans üstü öğreniminin verildiği Amerika’nın ilk modern Ortadoğu araştırmaları merkezi olan The Paul H. Nitze School of Advanced International Studies’i (SAIS) kurdu. Amerika’da ilk defa İslâm hukukuna dair seminerler düzenledi. Bu üniversitede Ortadoğu araştırmaları profesörü ve adı geçen enstitüde araştırma ve eğitim direktörü olarak görev yaptı (1950-1980). 1980’de emekliye ayrıldı, kendisine enstitü tarafından “emeritus profesör” unvanı verildi. Haddûrî’nin idareciliği döneminde bu enstitüde daha sonra alanlarında önemli başarılar gösterecek olan pek çok diplomat ve akademisyen yetişti. 25 Ocak 2007 tarihinde Amerika’nın Maryland eyaletinin Potomac şehrinde öldü.

Arap coğrafyası ve İslâm’la ilgili akademik düzeyde araştırmaların yapıldığı merkezlerin oluşturulmasına özel ilgi gösteren Haddûrî, School of Advanced International Studies’in yanı sıra Şeybânî Uluslararası Hukuk Derneği’nin kuruluşunda da aktif rol oynamış, Yakındoğu ve Ortadoğu Komitesi’nin (Sosyal Bilimler Araştırma Konseyi, New York) önemli bir üyesi olarak uzun süre görev yapmıştır. Bu görevleri yanında Libya Üniversitesi’nin kuruluşunda önemli rol üstlenmiş, 1957’de bu üniversitenin rektörlüğünü yapmıştır. Ayrıca Indiana, Columbia, Harvard, Chicago, Vermont, Georgetown ve Virginia gibi Amerikan üniversiteleri başta olmak üzere Oxford, Kahire Amerikan Üniversitesi, Bağdat Üniversitesi ve Basra Üniversitesi’nde misafir öğretim üyesi olarak ders vermiştir. İslâm kültürüyle İslâmî kuruluşların ve Çağdaş Ortadoğu’nun problemleri üzerine çalışmalarını yoğunlaştırmış, Mısır’daki Arap Dil Kurumu, PEN Uluslararası Yazarlar Birliği, Amerikan Uluslararası Hukuk, Amerikan Siyaset Bilimleri, Şeybânî Uluslararası Hukuk, Uluslararası Ortadoğu Araştırmaları dernekleri, Amerikan Uluslararası Hukuk Topluluğu, Mısır Hükümeti Irak Bilim Akademisi, Uluslararası Hukuk Felsefesi ve Sosyal Felsefe Topluluğu gibi kurumlara üye seçilmiş, Irak hükümeti Râfideyn, Rockefeller Vakfı, Amerikan Uluslararası Hukuk Derneği, Amerikan Siyaset Bilimleri Derneği ve Şeybânî Uluslararası Hukuk Derneği’nin ödüllerine lâyık görülmüştür.

Haddûrî, başta Irak olmak üzere çağdaş Ortadoğu tarihi uzmanları arasında önemli bir yere sahiptir. İslâm hukukunun menşei, İslâm’da adalet kavramı, insan hakları ve özellikle İslâm devletler hukukunun mahiyeti, savaş ve barış, cihad, ülke kavramı, yabancılar hukuku gibi konularla da ilgilenmiş, bu alanlarda önemli eser ve makaleler yazmıştır. Onun War and Peace in the Law of Islam ve The Islamic Law of Nations adlı eserleri Batı’da İslâm devletler hukuku alanında yapılan çalışmalar için temel kaynak olup cihadla ilgili düşünceleri Batı literatürünü açıkça etkilemiştir. Batılı birçok yazar, onun genelde uluslararası ilişkiler ve özelde cihad konusunda İslâm’ın klasik literatüründe yer alan görüşleri yanlı ve düşmanca takdimini hiç eleştirmeden benimsemiştir. Eserlerinde klasik dönemden birçok müslüman hukukçu ve tarihçinin görüşlerini tartışmakla birlikte bu görüşlerin çeşitliliğini tarafsız bir şekilde yansıtmayan Haddûrî, söz konusu yargılarına hukukçuların cihadla ilgili yaklaşımlarından çok İslâm’ın ilk yayılış tarihinden bazı olayları yorumlayarak varmakta, İslâm tarihiyle İslâm hukukunu birbirine karıştırmakta, klasik İslâm hukuku kaynakları ve ekollerinin farklı görüşlerine yeterince ilgi göstermemektedir (Ahmed Mohsen Al-Dawoody, s. 12-14). İslâm’ın din olarak Hıristiyanlık ve Yahudiliğe müsamaha ile bakmasına karşılık İslâm ve hıristiyan dünyalarının barış içinde birlikte yaşayamayacakları (War and Peace, s. 17), İslâm’ın nihaî hedefi bütün dünyayı ele geçirmek olduğundan İslâm devletler hukukunun da aslında müsamahaya değer gördüğü dinlerin mensupları hariç, bütün insanlar İslâmiyet’i benimseyinceye kadar geçici olarak tasarlanmış bir alan olduğu, bugünkü devletler hukuku eşit statüde egemen devletler topluluğunun varlığını öngörürken İslâm devletler hukukunun böyle bir düzeni tanımadığı (a.g.e., s. 44, 45), kendisine tâbi bir statüde bulunmaları dışında gayri müslim toplumlarla bir arada yaşamayı kabul etmediği (a.g.e., s. 51), cihadın bütün insanları müslüman yapmak amacıyla İslâm’ı kabul etmeyen toplumlara karşı devamlı bir savaş olarak tasarlandığı, diğer bir anlatımla cihadın dârülharbi dârülislâma dönüştürmenin bir aracı olduğu, iki ülke arasındaki ilişkinin teorik olarak barışa değil savaşa dayandığı (a.g.e., s. 53, 64, 141, 144), bazı hukukçuların, savaşmadan veya zorlu bir direniş sonrası belirli şartlarla gayri müslim bir devlete sınırlı bir tanıma imkânı vererek dârüssulh veya dârülahd adı altında üçüncü bir kategori icat ettikleri halde Hanefîler’in böyle bir barış ülkesini kabul etmedikleri (a.g.e., s. 144-145), bütün dünya ile normal ilişkilerini dâimî düşmanlık esasına dayandıran ve sadece antlaşmalarla düzenlenen kısa barış aralıklarına izin veren İslâm devletinin, kendisiyle veya düşmanlarıyla iyi ilişkiler sürdürmeyi arzulayan herhangi bir devlete imkân tanımadığı, dolayısıyla uluslararası alanda tarafsızlık statüsünü kabul etmediği (a.g.e., s. 251) şeklindeki görüşleri Haddûrî’nin yanlış ve tarafgir bakış açısını yansıtan bazı örneklerdir. Haddûrî, bu görüşleri ortaya koyarken bir hıristiyan olarak inancını ve oryantalist bakış açısını yansıtan genel tavrı yanında fukahanın bazı konulardaki açıklama ve yorumlarından habersiz görünmektedir. Meselâ savaş ve cihadla ilgili yargılarını sıralarken İslâm hukuk literatüründe önemli yer tutan savaş sebebinin düşmanın saldırısı mı küfrü mü olduğu konusundaki tartışmalara yer vermemekte, yargılarına esas olarak savaşın sebebinin küfür olduğunu savunan Şâfiîler’in dayandığı âyet ve hadisleri delil göstermekte (a.g.e., s. 75, 96), Hanefîler’in dârülislâm-dârülharp arasında üçüncü bir kategoriyi tanımadıklarını ileri sürerken bu konuda onların dârülmuvâdea ve dârüzzimme şeklindeki barış ülkesi ayırımı konusunda bilgi sahibi olmadığı veya görmezden geldiği anlaşılmakta, Batı’nın etkisinde XIX. yüzyıldan itibaren İslâm dünyasında devletler hukuku anlayışında gözlenen değişimleri gündeme getirirken Batı’da devlet hukuku fikrinin ortaya çıkışında İslâm’ın tesirinden söz etmemektedir (Haddûrî’nin görüşlerine yönelik eleştiri ve değerlendirmeler için bk. Muhammed Hamîdullah, bibl.; Özel, s. 41-70, 80-88, 141-151; Ahmed Mohsen Al-Dawoody, s. 126-127, 140-143, 156, 158, 160-161, 174-178).

Eserleri. Haddûrî, altmış beş yıllık uzun akademik hayatı boyunca öğretim faaliyeti yanında modern Ortadoğu tarihi, Ortadoğu siyaseti, İslâm hukuku ve müesseseleri, İslâm hukukunun kaynağı ve gelişimi konularında Arapça ve İngilizce otuz beşten fazla eser, Irak, Libya, Mısır, Suriye ve Suudi Arabistan’ın siyaseti, önemli Arap şahsiyetleri ve İslâm hukuku konularında 100’ü aşkın makale, Encyclopedia Britannica gibi ansiklopedilerde otuza yakın madde yazmıştır. The Law of War and Peace in Islam (London 1940) daha sonra gözden geçirilip geliştirilerek şu adla basılmıştır: War and Peace in the Law of Islam (Baltimore 1941, 1955, 1960, 1962, 1969, 1977; New York 1979; Far. trc. Seyyid Gulâm Rızâ Saîdî, Ceng u Ṣulḥ der İslâm, Tahran 1335 hş.; Ar. trc. el-Ḥarb ve’s-silm fî şirʿati’l-İslâm, Beyrut 1973; T trc. Nejdet Özberk, İslâm’da Savaş ve Barış: İslâm Hukuku’nda Savaş ve Barış, İstanbul 1998; trc. Fethi Gedikli, İslâm Hukukunda Savaş ve Barış, İstanbul 1999); The Government of Iraq (Bağdat 1944; genişletilmiş Ar. trc. Haddûrî – Faysal Necmeddin Atrakcî, Niẓâmü’l-ḥükm fi’l-ʿIrâḳ Bağdat 1946); Islamic Jurisprudence: Shafiʿī’s Risāla (Baltimore 1961; Ar. trc. el-İmâm Muhammed b. İdrîs eş-Şâfiî, er-Risâle fî uṣûli’l-fıḳh, Cambridge 1987; bir önsöz ve uzun bir girişle birlikte İmam Şâfiî’nin Risâle’sinin İngilizce tercümesidir); Modern Libya: A Study in Political Development (Baltimore 1963, 1966, 1983; Ar. trc. Nikola Ziyâde, Lîbiyâ el-ḥadîs̱e: Dirâse fî teṭavvürihe’s-siyâsî, Beyrut 1966); The Islamic Law of Nations: (Shaybānī’s Siyar) (Baltimore 1966, 2001, 2002; Ar. trc. el-Ḳānûnü’d-devliyyü’l-İslâmî, Beyrut 1975; Şeybânî’nin Kitâbü’l-Aṣl adlı eserinin savaş hukuku ve vergilendirmeye dair bölümlerinin bir çevirisi mahiyetinde olup Haddûrî ayrıca bu metnin Arapça’sını da neşretmiştir: Kitâbü’s-Siyer ve’l-ḫarâc ve’l-ʿuşr min Kitâbi’l-Aṣl, Karaçi 1417); The Arab-Israeli Impasse: Expression of Moderate Viewpoints on the Arab-Israeli Conflict by Well-Known Western Writers (Washington 1968); Republican Iraq: A study in Iraqi politics since the Revolution of 1958 (London 1969; Ar. trc., el-ʿIrâḳu’l-Cumhûrî, Beyrut 1974); Political Trends in the Arab World: The Role of Ideas and Ideals in Politics (Baltimore 1970, 1972; Ar. trc. el-İtticâhâtü’s-siyâsiyye fi’l-ʿâlemi’l-ʿArabî: Devrü’l-efkâr ve’l-müsüli’l-ʿulyâ fi’s-siyâse, Beyrut 1972, 1985); Arab Contemporaries: The Role of Personalities in Politics (Baltimore 1973; Ar. trc. ʿArab Muʿâṣırûn: Edvârü’l-ḳāde fi’s-siyâse, Beyrut 1973); Socialist Iraq: A Study in Iraqi Politics since the Revolution of 1968 (Washington 1978, 1979; Ar. trc. el-ʿIrâḳu’l-iştirâkî, Beyrut 1985); Independent Iraq: A Study in Iraqi Politics Since 1932 (London 1951, gözden geçirilmiş ve genişletilmiş yeni baskısı: Independent Iraq 1932-1958: A Study in Iraqi Politics, London 1960); Arab Personalities in Politics (Washington 1981); The Islamic Conception of Justice (Baltimore 1984, 2002; T trc. Selahattin Ayaz, İslâm’da Adalet Kavramı, İstanbul 1991; Ar. trc. Mefhûmü’l-ʿadl fi’l-İslâm, Dımaşk 1998); The Gulf War: The Origins and Implications of the Iraq-Iran Conflict (New York 1988; Ar. trc. Velid Hâlid Ahmed Hasan, Ḥarbü’l-Ḫalîc: Cüẕûr ve medâmîni’ṣ-ṣırâʿi’l-ʿIrâḳī el-Îrânî, Bağdat 2008); War in the Gulf, 1990-91: The Iraq-Kuwait Conflict and Its Implications (New York 1997; Oxford 2001, Edmund Ghareeb ile birlikte).

Arapça kaleme aldığı belli başlı kitaplar da şunlardır: el-Mesʾeletü’s-Sûriyye (Musul 1934), Taḥarrurü’l-ʿIrâḳ mine’l-intidâb (Bağdat 1935), eṣ-Ṣılâtü’d-diblûmâṭîḳıyye beyne Hârûn er-Reşîd ve Şârlmân (Bağdat 1939), eş-Şarḳu’l-evsaṭ fî müʾellefâti’l-Emerikiyyîn (Kahire 1953), Ḳażıyyetü’l-İskenderûne (Dımaşk 1953), Buḥûs̱ fi’s̱-s̱eḳāfeti’l-İslâmiyye (Beyrut 1979). Haddûrî, kendi yazılarının da bulunduğu Law in the Middle East I: Origin and Development of Islamic Law (Washington 1955, 1982, ed. H. J. Liebesny ile birlikte); Major Middle Eastern Problems in International Law (Washington 1972) adlı eserlerle diğer bir kısım kitapların editörlüğünü de yapmıştır.

Bazı makaleleri: “Towards an Arab Union: The League of Arab States” (The American Political Science Review, XL/1 [Washington 1946], s. 90-100); “The Arab League as a Regional Arrangement” (The American Journal of International Law, XL/4 [Washington 1946], s. 756-777); “The Juridical Theory of the Islamic State” (MW, XLI [1951], s. 181-185); “Nature and Sources of Islamic Law” (The George Washington Law Review, XXII [Washington 1953], s. 3-28); “The Role of the Military in Middle East Politics” (The American Political Science Review, XLVII/2 [1953], s. 511-524); “Islam and the Modern Law of Nations” (The American Journal of International Law, L/2 [1956], s. 358-372); “The Impact of International Law Upon The Islamic World Order” (a.g.e., LXVI/4 [1972], s. 46-50); “Marriage in Islamic Law: The Modernist Viewpoints” (The American Journal of Comparative Law, XXVI/2 [Berkeley 1978], s. 213-218) (çalışmalarının bir listesi için bk. Piscatori, s. 19-24).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 507-509 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.