HÂFÎ HAN

Horasan’ın Türbetihayderî kazasına bağlı Hâf’tan Hindistan’a göç eden bir aileye mensuptur. Bundan dolayı Bâbürlü Hükümdarı Nâsırüddin Muhammed Şah tarafından kendisine Hâfî Han unvanı verilmiştir. Kitabındaki bilgilerden yaklaşık 1074’te (1663-64) doğduğu anlaşılmaktadır. Babası Hâce Mîr, I. Şah Cihan’ın küçük oğlu Murad Bahş’ın yakın adamı idi. Hâce Mîr Murad Bahş’ın taht mücadelesine katılmış ve Sâmûgarh Savaşı’nda (Haziran 1658) yaralanmıştır. Hâfî Han çeşitli devlet görevlerinde çalıştı. Evrengzîb (1658-1707) ve I. Bahadır Şah (1707-1712) devirlerinde Dekken ve Gucerât’ta memuriyette bulundu. Yarımadanın en önemli limanı ve ticaret merkezi Sûret’te Bâbürlüler adına kararlar verdi. I. Bahadır Şah’ın saltanatının ilk zamanlarında Çampânîr valiliğine tayin edildi (Storey, I/1, s. 464). Bir ara Mustafaâbâd şehrinin eminliğine ve fevcdârlığına getirildi. Nâsırüddin Muhammed Şah ile (1719-1748) iyi münasebetler kurdu. Aynı zamanda Meʾâs̱irü’l-ümerâʾ müellifi Samsâmüddevle Şahnevâz Han’la da dostluğunu ilerletti. Haydarâbâd’da Nizâmülmülk Âsafcâh’ın hizmetine girip son günlerini burada geçirdiğinden Nizâmülmülkî nisbesiyle de anılır. Hâfî Han’ın nerede ve ne zaman öldüğü belli değildir. Ancak Münteḫabü’l-lübâb’da anlatılan en son olay dikkate alınırsa 1136’da (1723-24) hayatta olduğu anlaşılır.

Hâfî Han’ın Hint-İslâm tarihine dair Münteḫabü’l-lübâb adlı eseri üç ciltten ibarettir. I. ciltte Muhammed b. Kāsım es-Sekafî’nin Hindistan’a ilk seferinden, Gazneliler, Gurlular, Delhi Türk sultanlıkları, Halacîler, Tuğluklular, Seyyidler ve Lûdîler’den söz edilmektedir. Bu kısım umumi İslâm tarihlerinden derlenmiştir. II. cilt Bâbür, Hümâyun, Ekber Şah, Cihangir, Şah Cihan, Evrengzîb, Bahadır Şah ve halefleri gibi hükümdarların tarihini ihtiva etmekte ve Nâsırüddin Muhammed’in beşinci saltanat yılında (1136/1723-24) sona ermektedir. Hâfî Han bu kısımda daha önce yazılan tarihlerden faydalanmış, kendi dönemindeki hadiselerle ilgili olarak şahsî gözlemlerine de yer vermiştir. III. cilt Hindistan’daki mahallî hânedanlarla ilgilidir. Müellif eserini yazarken daha çok Firişte’nin Târîḫ-i Firişte ve Nûrülhak ed-Dihlevî’nin Ẕikrü’l-mülûk (Târîḫ-i Ḥaḳḳī) adlı eserlerinden istifade etmiş ve bu arada Dekken’e dair önemli bilgiler vermiştir. Münteḫabü’l-lübâb kaynakları açısından güvenilir bir eserdir. Hâfî Han, kendi müşahedeleri dışında babası ve yakınlarının bilgilerine de başvurmuştur. Eserin en önemli kısmı Şah Cihan ve Evrengzîb’in dönemlerine ait olan bölümüdür. Üslûbu, muhtasar oluşu ve tarafsızlığı sebebiyle Şark-İslâm dünyasında beğenilen bir eser olan Münteḫabü’l-lübâb, Abdülkādir el-Bedâûnî’nin eseri hariç Hindistan’ın mahallî tarihleri arasında en dikkate değer kitaptır.

Münteḫabü’l-lübâb’ın yazmaları hakkında Storey ayrıntılı bilgi vermiştir. Eserin II. cildi, The Muntākhāb al-Lūbāb of Khāfī Khān adıyla Mevlevî Kebîrüddin Ahmed ve Gulâm Kādir tarafından (Calcutta 1860-1874), III. cildin Dekken’de hüküm süren hânedanlara ait kısmı Muntāk̲h̲āb al-Lūbāb by K̲h̲āfi K̲h̲an adıyla Wolseley Haig tarafından Bibliothece Indica serisinde (Calcutta 1909-1925) yayımlanmış, bazı bölümleri de İngilizce’ye çevrilmiştir (H. M. Elliot – J. Dowson, The History of India, VII, 211-533; Moinul Haq, “Khāfī Khan’s History of ʿĀlamgīr”, JPHS, XII [1964], s. 255-290; XIII [1965], s. 44-86, 168-199; XVII [1969], s. 41-64, 109-140, 251-290; XVIII [1970], s. 39-70, 140-155, 191-218, 258-300; XIX [1971], s. 113-144, 175-222).

W. Nassau Lees (“Materials for the History of India for the Six Hundred Years of Mohammadan Rule, Previous to the Foundation of the British Empire”, JRAS, III [1868], s. 414-477) ve H. M. Elliot – J. Dowson (The History of India, VII, 207-210) Münteḫabü’l-lübâb’ın 600 yıllık Hint-İslâm tarihi açısından önemi üzerinde durmuşlardır.

Hâfî Han, Hindistan’daki küçük müslüman sultanlıklar ve hânedanlarla ilgili bir eser daha yazmış, ancak bu eser tam olarak günümüze ulaşmamıştır. Kitabın çok küçük bir parçası Londra India Office Library’de bulunmaktadır (Ethé, s. 158). Beveridge, bunun fazla bir değer ifade etmediğini ve muhtemelen Târîḫ-i Firişte’nin özeti olduğunu söylemektedir (EI² [İng.], IV, 914).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1997 yılında İstanbul’da basılan 15. cildinde, 111 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.