https://islamansiklopedisi.org.tr/halid-b-safvan
Aslen Basralı olup hatipleriyle tanınan bir aileden gelmektedir. Dedelerinden Ehtem’e nisbetle İbnü’l-Ehtem diye de anılır. Bilhassa Abdülmelik b. Mervân, Ömer b. Abdülazîz ve Hişâm b. Abdülmelik gibi Emevî halifeleriyle Hâlid b. Abdullah el-Kasrî, Bilâl b. Ebû Bürde ve Yezîd b. Mühelleb gibi bazı valilerin ve Abbâsî Halifesi Ebü’l-Abbas es-Seffâh’ın edebî meclislerinde bulunmuş, bu meclislerde Şebîb b. Şeybe, Ebreş el-Kelbî, Vâsıl b. Atâ ve Ferezdak gibi zamanın hitabet ve belâgat ustaları ile edebî münazaralar yapmıştır. Büyük bir maharetle karşısındakini alt edebilen Hâlid veciz, tesirli ve aynı zamanda nasihat veren sözlerini halifelere bile söylemekten çekinmemiştir. Nitekim Ömer b. Abdülazîz’i etkili nasihatiyle ağlatmış, Hişâm b. Abdülmelik’in makamı ile gururlanmasını açıkça tenkit etmiştir. Ayrıca tarihî olayları, şiirleri, veciz hitabeleri rivayet etmekle şöhret bulmuş ve kendisinden Şebîb b. Şeybe, Yûnus b. Habîb gibi şahsiyetler rivayette bulunmuştur (İbnü’l-Adîm, VII, 3064). Hâlid, hitabet gücü ve belâgatı sayesinde sanatlı nesirde, secilerle örülü taklidi imkânsız veciz ve nükteli sözler söylemiş ve bunlar nesilden nesile aktarılmıştır. Onun hakkında Ebü’l-Hasan el-Medâinî’nin Kitâbü Ḫâlid b. Ṣafvân, Abdülazîz b. Yahyâ el-Cülûdî’nin ise Kitâbü Aḫbâri Ḫâlid b. Ṣafvân adıyla birer monografi yazdıkları kaydedilir (İbnü’n-Nedîm, s. 104, 115).
Hâlid b. Safvân’ın, zaman zaman dil hatası yaptığı, ayrıca söylemek istediği bir şeyi tam anlamıyla ifade edemediği yolunda bazı eleştirilere mâruz kaldığı belirtilmiştir. Bu husus, belki de onun çevresindekilerle dostluk kuramayışından kaynaklanıyordu. Överken de yererken de ölçülü davrandığı için kimsenin öfkesini üzerine çekmemişse de muhtemelen aşırı cimriliği yüzünden dost edinememiştir. Bu huyu sebebiyle, Câhiz’in el-Buḫalâʾsında geçen cimrilere dair fıkra ve hikâyelerin kahramanlarından biri olmuştur. Müberred, Hâlid’in şair olmadığını belirtmesine karşılık (el-Kâmil, II, 559) İbnü’n-Nedîm onu şairler arasında saymış, Câhiz de şiirinden parçalar nakletmiştir (el-Beyân ve’t-tebyîn, I, 32). Adı Basra’daki Hâlidiye Kanalı’na verilmiş olan Hâlid b. Safvân, Basra Valisi Bilâl b. Ebû Bürde’nin işkencelerine mâruz kalmış ve yaşlılığında gözlerini kaybetmiştir.
Yûnus Ahmed es-Sâmerrâî, Hâlid b. Safvân hakkında Ḫâlid b. Ṣafvân et-Temîmî: ḥayâtühû aḳvâlühû ḫuṭabühû eşʿârühû (Bağdat 1410/1990; Beyrut 1411/1991) adıyla bir kitap yazmış, Jaakko Hämeen-Anttila da çeşitli eserlerden derlediği bazı sözlerini onunla ilgili makalesinin sonuna eklemiştir (bk. bibl.).
BİBLİYOGRAFYA
İbnü’l-Kelbî, Cemhere (Nâcî), s. 231-232.
Câhiz, el-Beyân ve’t-tebyîn, I, 24, 32, 46-47, 170, 173, 292, 317-318, 339-340, 352-355; II, 93, 220, 297; III, 274.
a.mlf., el-Buḫalâʾ (nşr. Tâhâ el-Hâcirî), Kahire 1981, s. 124, 126, 127.
İbn Kuteybe, el-Maʿârif (Ukkâşe), s. 222, 403-404.
a.mlf., ʿUyûnü’l-aḫbâr, I, 24, 97, 161, 217, 220; II, 33, 341-342; III, 17, 119, 134, 231; IV, 4, 5, 14, 23, 127.
Müberred, el-Kâmil (nşr. M. Ahmed ed-Dâlî), Beyrut 1406/1986, II, 532, 556-559, 696, 697; III, 1274.
İbn Abdürabbih, el-ʿİḳdü’l-ferîd, I, 8, 164; II, 10, 75, 106, 119, 131, 162, 275; III, 37, 266; IV, 105, 114-115, 242; VII, 100, 109, 168, 188; VIII, 18.
İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Flügel), bk. İndeks.
Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân, I, 77, 438; V, 37, 448.
a.mlf., Muʿcemü’l-üdebâʾ, XI, 24-35.
İbnü’l-Adîm, Buġyetü’ṭ-ṭaleb (Zekkâr), VII, 3044-3065, ayrıca bk. tür.yer.
Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, VI, 226.
Safedî, el-Vâfî, XIII, 254-255.
Brockelmann, GAL Suppl., I, 105.
Ömer Ferruh, Târîḫu’l-edeb, I, 732-735.
Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), II, 297.
Jaakko Hämeen-Anttila, “Khālid Ibn Ṣafwān - The Man and the Legend”, SO, LXIII (1994), s. 69-166.
Bustânî, DM, VII, 327, 328.
Ebû Muhammed Vekîlî, “İbn Ehtem”, DMBİ, III, 50-52.
Ch. Pellat, “K̲h̲alid b. Ṣafwān”, EI2 (İng.), IV, 927.
