HANCİÇ, Mehmet

16 Aralık 1906’da Saraybosna’da doğdu. Babası, Hanciç ailesine mensup tanınmış kişilerden Muhamedaga’dır. İlk öğrenimini Saraybosna’da tamamladıktan sonra 1926’da İlâhiyat Lisesi’ni (Šeriatska Gimnazija) bitirdi. Aynı yıl Kahire’ye giderek Ezher Üniversitesi’ne girdi. 1931 yılında mezun olunca babası ile birlikte hac farîzasını yerine getirerek Sarabosna’ya döndü. Ertesi yıl Gazi Hüsrev Bey Medresesi’nde stajyer hoca ve idare heyeti başkanı olarak göreve başladı. 1937 yılına kadar sürdürdüğü bu görevden sonra Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’ne birinci kütüphaneci ve ardından da müdür tayin edildi. Bu sırada kütüphanenin 2000’in üzerinde kitabı kapsayan bir katalogunu hazırladı. 1939’da kütüphanedeki görevine ek olarak Saraybosna Yüksek İlâhiyat Okulu’nda (Viša Islamska Šerijatsko-Teološka Škola) tefsir ve usûl-i fıkıh dersleri okutmaya başladı. Mayıs 1944’te bu okula resmen tayin edildi. II. Dünya Savaşı esnasında zor günler geçiren ve Bosna-Hersek halkının meseleleriyle yakından ilgilenen Hanciç, 1943’te Saraybosna’da kurulan Halk Kurtuluş Heyeti’nin başkanlığına seçildi. 29 Temmuz 1944’te Saraybosna’da vefat etti. Yakınları onun hastahanede tıbbî bir müdahale sırasında öldürüldüğü kanaatindedir.

Fıkıh, usûl-i fıkıh, tefsir, hadis ve kelâm sahalarında bilgi sahibi olan Hanciç hitabet kabiliyetiyle de tanınmış, vaazları geniş halk kitlesi tarafından ilgiyle takip edilmiş, Bosna Diyanet İşleri yetkililerince kendisine Bosna-Hersek’in bütün merkez camilerinde vâizlik görevi verilmiştir. Saraybosna’daki dostları ve talebeleri için düzenlediği özel derslerde çeşitli İslâmî ilimlere ait kaynak eserleri tercüme ve şerheden Hanciç’in bölgede İslâmî ve kültürel faaliyetin canlanmasında önemli katkıları olmuştur.

Hanciç, üyesi olduğu Merhamet adındaki müslüman yardımlaşma derneğinin 1934’te yayımlanan bildirisini kaleme almış, el-Hidaje derneğinde kuruluşundan itibaren (1936) icra heyeti üyesi olarak görev yapmış, daha sonra başkanlık görevine getirilmiştir (1939-1944). Eserlerinin bir kısmı bu dernek tarafından neşredilmiştir.

Eserleri. Otuz sekiz yıl gibi kısa bir ömür sürmesine rağmen Hanciç telif ve tercüme çeşitli eserlerin yanı sıra 300’ün üzerinde makale yazmıştır. Makalelerini genellikle Yugoslavya İslâm Dini Teşkilâtı’nın yayın organı Glasnik dergisi ile Hikmet, Novi Behar ve Anali dergilerinde yayımlamıştır. Başlıca eserleri şunlardır:

1. el-Cevherü’l-esnâ fî terâcimi ʿulemâʾi ve şuʿarâʾi Bosna (Kahire 1349/1930; nşr. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, Kahire 1413/1992). Hanciç, eserlerini Arapça, Türkçe veya Farsça yazmış 223 Bosnalı âlim ve şairin hal tercümesini ihtiva eden bu eserini Kahire’deki öğrencilik yıllarında yazmıştır. Kişi adlarına göre alfabetik olarak düzenlenen kitabın giriş kısmında istifade edilen kaynakların bir kısmı belirtildikten sonra İslâm’ın Avrupa’da, özellikle Bosna-Hersek’teki yayılışı, bölgenin coğrafî durumu ve Boşnak kültürü hakkında bilgi verilmektedir.

2. Književni Rad Bosansko-Hercegovačkih Muslimana (Bosna-Hersek müslümanlarının ilmî ve edebî çalışmaları) (Sarajevo 1934). Eser, Hanciç’in 1933-1934 yıllarında Glasnik dergisinde yayımlanan makalelerinden meydana gelmiştir.

3. Uvod u Tefsirsku i Hadisku Nauku (tefsir ve hadis ilmine giriş) (Sarajevo 1937). Novi Behar dergisinde tefrika edilen ve daha sonra müstakil olarak basılan eser Bosna-Hersek, Kosova ve Makedonya’da lise seviyesindeki medreselerde ders kitabı olarak okutulmaktadır.

4. ʿİlmü’l-kelâm (Sarajevo 1934). Ortaokullar için hazırlanmış bir din dersi kitabıdır.

5. Arapska Gramatika i Sintaksa (Sarajevo 1936). Yine ortaokullar için Šačir Sikirić ve Muhamed Pašić ile birlikte hazırlanmış Arapça ders kitabıdır.

6. es-Sünne (Pedeset Izabranih Hadisa). Tuzla’da çıkan Hikmet dergisinde yayımlanmış elli hadis şerhini ihtiva etmektedir.

7. Vazovi (Sarajevo 1943). Hanciç’in, Bosna’nın çeşitli yerlerinde verdiği vaaz ve konferansların metinlerini içine almaktadır.

8. Mecmaʿu’l-biḥâr fî târîḫi’l-ʿulûm ve’l-esfâr. Hanciç, ilimler tarihi hakkında yazmayı planladığı eserin birinci bölümünde ilimlerin gelişmesi ve meşhur âlimlerin hal tercümelerine yer vermeyi düşünmüş, ikinci bölümünü ise Kâtib Çelebi’nin Keşfü’ẓ-ẓunûn adlı eserine yönelik tenkitli bir çalışma olarak tasarlamış, ancak her iki bölümden birer cilt telif edebilmiştir. Birinci bölümün ilk cildi uzun bir mukaddime ile birkaç bab ve fasıldan ibarettir. İkinci bölümün I. cildi olarak yazılan ve “el-Mücelledü’l-evvel min Teẕyîli Keşfi’ẓ-ẓunûn” adını taşıyan kısımda 4110 kitap adı kaydedilmiştir. Bu cildin sonunda telifinin 1931 yılında Saraybosna’da tamamlandığına işaret edilmiştir (eserin yazma nüshası için bk. Dobrača, Katalog, I, 9).

9. Risâletü’l-ḥaḳḳi’ṣ-ṣaḥîḥ fî is̱bâti nüzûli seyyidine’l-Mesîḥ. Boşnakça tercümesi de mevcut olan bu risâle, R. Y. Ebied ve M. J. L. Young tarafından İngilizce tercümesiyle birlikte neşredilmiştir (bk. bibl.).

Kahire’deki öğrencilik yıllarında Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī’nin Kitâb fî ḥayâti’l-enbiyâʾ fî ḳubûrihim adlı risâlesiyle (Risâletü ḥayâti’l-enbiyâʾ adıyla, Kahire 1349) İbn Teymiyye’nin el-Kelimetü’ṭ-ṭayyib min eẕkâri’n-nebî (Kahire 1349) adlı eserini bazı notlarla birlikte yayımlayan Hanciç, Hasan Kâfî Akhisârî’nin Ravżâtü’l-cennât fî uṣûli’l-iʿtiḳādât ve Niẓâmü’l-ʿulemâʾ ilâ ḫâtemi’l-enbiyâʾ, İbn Sînâ’nın Risâle fi’l-ḫavf mine’l-mevt, Bosnevî Ali Dede’nin Muḥâḍaratü’l-evâʾil’i ile diğer bazı eserleri Boşnakça’ya tercüme etmiştir. Hırvat Ansiklopedisi’ndeki (Hrvatska Enciklopedija, I-V) Boşnak kültürüne ait maddelerle, el-Hidaje derneğinin teşvikiyle yayımlanan Sarajevska Rezolucija (Sarajevo 1941) ve Poruka Glavnog Odbora el-Hidaje Muslimanima Bosne i Hercegovine (Sarajevo 1942) gibi eserler onun tarafından hazırlanmıştır. Hanciç’in henüz yayımlanmamış eserleri Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’ndedir (Osman Laviç, Anali GHB, sy. 13-14 [1987], s. 37-52).

el-Hidaje, Udruženje Uleme BiH-Glavni Odbor ve Rijaset Islamske Zajednice u RBiH kurumları tarafından 18 Aralık 1994’te Saraybosna’da Hanciç adına bir sempozyum düzenlenmiş, bu sempozyum dolayısıyla müellifin en önemli makaleleri Islamska Misao H. Mehmeda Handžića-Izbor Radova adıyla yayımlanmıştır (Sarajevo 1994). Aynı yıl Hırvatistan’ın başşehri Zagreb’de İslâm Kültür Merkezi’nde Safvet-beg Bašagić, Mehmed Handžić ve Edhem Mulabdić adına düzenlenen sempozyuma sunulan bildiriler, Islam i Kultura Bošnjaka u Djelima Safvet-bega Bašagića, Mehmeda Handžića i Edhema Mulabdića (Zbornik Radova Četvrtog Simpozija) adıyla basılmıştır (Zagreb 1994).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1997 yılında İstanbul’da basılan 15. cildinde, 547-548 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.