HAREKET - TDV İslâm Ansiklopedisi

HAREKET

Müellif: M. ORHAN OKAY
HAREKET
Müellif: M. ORHAN OKAY
Web Sitesi: TDV İslâm Ansiklopedisi
Yayımcı: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi
Baskı Tarihi: 1997
Erişim Tarihi: 23.12.2024
Web Adresi:
https://islamansiklopedisi.org.tr/hareket--dergi
M. ORHAN OKAY, "HAREKET", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/hareket--dergi (23.12.2024).
Kopyalama metni

Sorbonne Üniversitesi’nde doktorasını verip 1934’te Türkiye’ye döndükten sonra bir süre Galatasaray Lisesi’nde felsefe öğretmenliği yapan Nurettin Topçu, Hareket dergisini İzmir Atatürk Lisesi’ne tayin edildiği sırada burada çıkarmaya başladı (Şubat 1939). Dergi İstanbul’da basılmakla beraber ilk beş sayısının idare merkezi olarak İzmir adresi verilmiştir. 6. sayıdan itibaren yayımını tamamen İstanbul’da sürdüren Hareket Nurettin Topçu hayatta iken 158, ölümünden sonraki yeni seriyle beraber 186 sayı çıkmıştır. Aralıklarla, değişik boyut ve hacimde yayımlanan ve her defasında 1. sayıdan başlayan derginin dönemleri ve tarihleri şöyledir: I. dönem: Şubat 1939-Mayıs 1943 (sy. 1-12); II. dönem: Mart 1947-Haziran 1949 (sy. 1-28); III. dönem: Aralık 1952-Haziran 1953 (sy. 1-7); IV. dönem: Ocak 1966-Mart 1977 (sy. 1-115); V. dönem: Mart 1979-Eylül 1981 (sy. 1-24). Derginin son iki dönemdeki adı Fikir ve Sanatta Hareket olarak tescil edilmiştir.

Basın hürriyetinin sınırlı olduğu bir devirde Hareket dergisi ilk sayılarından itibaren din, milliyetçilik, sosyal nizam ve inkılâp gibi kavramlara resmî görüşün dışında yeni anlamlar yüklemesi bakımından önem taşır. Hatta devrin, ılımlı seviyede de olsa yönetime muhalefet gösteren tek dergisi olma özelliği dikkati çeker. Nitekim Nurettin Topçu’nun, Nizam Ahmed takma adıyla yazdığı “Çalgıcılar” başlıklı yazı ile (sy. 4, Mayıs 1939, s. 110-111) tek şef rejimini hicvettiği için dergi ve yazarı takibe uğramıştır. Bunun yanında Hareket’in yayın hayatına atıldığı yıllarda hiçbir dinî derginin bulunmadığı, dinî yayınların da gazetelerde bir çeşit romanlaştırılmış İslâm tarihi tefrikası veya ilmihal seviyesinde halk kitaplarından ibaret olduğu hatırlanmalıdır. Aynı yıllarda çıkmakta olan fikir dergilerinin başlıcalarından spiritüalist muhtevalı Ağaç, hümanist Kültür Haftası ve İnsan, aşırı devletçi ve Marksist Kadro, antikomünist Fikir Hareketleri, hümanist ve pozitivist Yücel ve benzerlerinin hemen tamamı iktidardaki tek partinin resmî görüşlerinin dışına çıkamayan dergilerdir. Bu bakımdan Hareket döneminin tek muhalif dergisi durumundadır.

Hareket’in ilk serisinde dergiyi, ideolojisini ve programını tanıtıcı bir takdim yazısı yoktur. Ancak hemen bütün dönemlerde derginin dünya görüşünü büyük çapta Nurettin Topçu’nun fikirlerinin yönlendirdiği belirlidir. Dergi adını, Topçu’nun doktora hocası Fransız filozofu Maurice Blondel’in hareket (action) felsefesinden alır. İlk sayıdaki “Hareket Felsefesi” başlıklı uzun makalede bu felsefeyi özetleyen Nurettin Topçu âlemin varlık, düşünce ve hareketin bütünü, dolayısıyla var olmanın da düşünmek ve hareket etmek demek olduğunu söyler. Ona göre insanın her hareketinde ilâhî iradenin rolü vardır. Bu sebeple her hareket ilâhî bir karakter taşır. Nurettin Topçu bu felsefenin metodunu ve kavramlarını İslâm tasavvufu için değerlendirmeye çalışmış ve Anadolu insanının felsefesini yapmak amacıyla kullanmıştır. Hareket’teki hemen her yazısında Türk milletinin bütün sosyal kurumlarıyla nasıl bir devlet ve toplum yapısına sahip olması gerektiği hususunda metafizik ve pratik yolları göstermiştir.

Derginin ideolojisi bu temel felsefenin ışığında gelişir. Özellikle din, milliyetçilik, sosyal nizam ve inkılâp gibi kavramlarda alışılmışın dışında yeni bakış açıları getirir. İlk dönem yazılarında doğrudan doğruya İslâm’dan bahsedilmediği, buna karşılık ahlâk, mesuliyet, hizmet, hakikat, vicdan, sonsuzluk, ebedîlik, iman, irade, diğerkâmlık gibi kavramlar altında bir İslâm nizamı düşüncesinin verilmek istendiği görülür. Türkiye’de demokrasi hareketlerinin ve nisbî bir basın hürriyetinin başladığı ikinci döneminden itibaren dergide dinî meseleler daha belirlilik ve açıklık kazanır. Hareket’in bu konudaki yazıları İslâmî ahlâk, imanın derunî hazzı, mistik yaşayış ve cemiyet nizamı gibi düşünceler çerçevesinde gelişir. “Hareket’in Otuz Yılı” adlı tahlil yazısında Nurettin Topçu, “İlâhî prensiplerini Kur’an’da bulduğumuz bir kalp ahlâkının felsefî temellerini denedik” der. Ekonomi ve toplum düzeni konusunda da aşırı sermaye birikimine ve bunu doğuran aşırı sanayi gelişmesine karşı olan Hareket, bu düşüncenin tabii bir sonucu olarak devletçi bir anlayışı benimsemiştir. Özellikle IV. döneminde, İslâm’daki kul hakkı davasının asrımızda zaruri olarak bir İslâmî sosyalizm anlayışını ortaya koyması gerektiği fikrini savunmuştur. İslâmî karakterde bir dergi tarafından ilk defa ortaya atılan bu fikir, 1966-1970 yılları arasında özellikle dinî çevrelerde basına pek yansımamış da olsa birtakım olumsuz tepkilere uğramıştı (Kısakürek, s. 389-392). Hüseyin Perviz Hatemi’nin, Roger Garaudy’den çevrilmiş Sosyalizm ve İslâmiyet (İstanbul 1965) adlı eseri esas alarak konuyla ilgili problemleri araştıran seri yazısının Hareket’te yayımlanması da aynı döneme rastlar (“Sosyalizm ve İslâmiyet Tartışmaları”, Hareket, sy. 3-17, Mart 1966-Mayıs 1967, kitap halinde yayını: İslâm Açısından Sosyalizm, İstanbul 1967). Dergi bir polemiğe girmeksizin Nurettin Topçu’nun “Ne İçin Sosyalizm” başlıklı bir yazısı ile (Hareket, sy. 26, Şubat 1968, s. 5-8) konuya açıklık getirir. Topçu bu yazısında Türk toplumunun komünizm, kapitalizm ve masonluk ağlarına düşmemesi için sosyalizmin gerektiğini, böyle bir sosyalizmin ise İslâm’ın ta kendisi olduğunu ileri sürer. Sosyalizmi “hak ile kudretin terkibi” olarak gören Topçu yazıda bu rejimin gerekçelerini de sıralar. Derginin konuyla ilgili anketine gelen cevaplardan (sy. 27-30, Mart-Haziran 1968) genel olarak prensiplerin benimsendiği, ancak bazı okuyucuların bu meseleye sosyalizm adının verilmesine karşı çıktıkları anlaşılmaktadır (anketin bir değerlendirilmesi için bk. Muzaffer Civelek, “Anket ve Düşündürdükleri”, Hareket, sy. 31, Temmuz 1968, s. 13-15).

Hareket’in milliyetçilik anlayışı da Gökalp’in Türkçülüğünden farklıdır. Bu anlayışta ırkın yeri olmadığı gibi dine ilgisiz kalan, hatta ona olumsuz bir tavır takınan milliyetçiliğe de karşı çıkarak “millî tarihimizin müslüman Anadolu’nun tarihi olduğunu, Türk’ün bütün dehasının İslâm dini içinde ve onun sayesinde işlemiş bulunduğunu” kabul eden bir milliyetçilik anlayışına sahip olmuştur. Böylece II. Meşrutiyet’ten sonra gelişen Türkçü ve İslâmcı akımlara (Turan düşüncesi ve İslâm birliği) karşılık Cumhuriyet’in ilk yıllarında yayımlanan Anadolu Mecmuası’nın bir çeşit devamı niteliğinde, tarihî başlangıcını 1071 Malazgirt zaferine bağlayan ve Mîsâk-ı Millî sınırları ile yetinen bir Anadolucu milliyetçilik fikrini benimsemiştir.

Derginin inkılâp anlayışı da geçmişi yıkmayıp ondaki değerlerden hızını alan, buna karşılık yabancıları taklide de düşmeyen bir inkılâp telakkisidir. Topçu bunu bir yazısında şu cümle ile ifade eder: “Bizim rönesansımızın müjdecisi, bin küsur yıllık İslâm tefekkür ve ihtirasının metotlu düşünüş ve ilim zihniyetiyle birleştiği yerdeki aydınlıkta bulunacaktır” (“İnkılâbımız”, Hareket, sy. 3, Şubat 1953, s. 12).

Hareket dergisi yayın hayatı süresince aktif politikadan uzak kalmış olduğu gibi fikrî açıdan bile olsa siyasî partilerden herhangi birine destek vermemiştir. Dergi yazarları belirli bir cemaat teşkil etmemekle beraber Nurettin Topçu’nun yaydığı fikirler çerçevesinde “Hareket ekolü” denilebilecek orijinal bir felsefe, ahlâk ve sosyoloji anlayışından bahsedilmiştir (bk. Gündoğan, Türkdoğan, Kaçmazoğlu, Kök, Sarıtaş, Öğün, bk. bibl.). 1953’te kapatılan Türk Milliyetçiler Derneği ile aynı yıl açılan Milliyetçiler Derneği genellikle derginin mensupları tarafından kurulmuş ve aynı fikirler paralelinde faaliyet göstermiştir. Siyasî herhangi bir polemiğe de girmeyen Hareket hemen bütün yazılarında sadece felsefe, fikir ve sanat alanlarıyla kendini sınırlamıştır. İlk çıkışından itibaren şiir ve hikâyeye yer verdiği gibi güzel sanatların diğer dalları ve estetik üzerine de pek çok makale bulunmaktadır. İlk dönemlerindeki felsefî ve fikrî ağırlığa karşılık IV. dönemde edebiyat, Topçu’nun ölümünden sonraki son dönemde de edebî, dinî, tasavvufî araştırmalar çoğunluktadır. Ocak-Şubat-Mart 1976 tarihli 112. sayı Nurettin Topçu’nun hâtırasına tahsis edilmiştir.

Kırk iki yıl gibi uzun bir yayın hayatı olan Hareket’te, dönemlerine ve başlıca yazarlarının ilk yazılarına göre kronolojik sıralama ile şu imzalar yer almıştır: Nurettin Topçu, Mehmet Kaplan, Cahit Okurer, Hüseyin Batu, Miraç Katırcıoğlu, Lutfü Bornovalı, Ali Münif İslâmoğlu, Remzi Oğuz Arık, Ahmet Kabaklı, Hasan Basri Çantay, Hilmi Ziya Ülken, Nurettin Ulaş, Ali Nihad Tarlan, Ercümend Konukman, Emin Işık, Ayhan Yücel, Hüseyin Hatemi, Hüsrev Hatemi, Ayhan Songar, M. Orhan Okay, Ezel Erverdi, Emel Esin, Muzaffer Civelek, Yaşar Nuri Öztürk, Mehmet Sılay, Mustafa Kara, Aclan Sayılgan, Cemil Meriç, Ali Bulaç, Abdullah Uçman, Ahmet Debbağoğlu, D. Mehmet Doğan, Dursun Özer, İsmail Kara, Sadettin Elibol, Süleyman Uludağ, Beşir Ayvazoğlu; hikâyeci olarak Jale Baysal, Tarık Buğra, Mustafa Kutlu, Şevket Bulut, Durali Yılmaz; şiirleriyle Zeki Ömer Defne, Halil Soyuer, Gökhan Evliyaoğlu, Ali Rıza Özer, Muhsin İlyas Subaşı, İhsan Sezal, Sadettin Kaplan, Bahattin Karakoç, Mehmet Atilla Maraş.

IV. dönemiyle beraber çoğu kendi yazarlarının telif ve tercüme eserleri olmak üzere kitap yayını da yapan dergi 1967-1975 yılları arasında altmış yedi kitap yayımlamış, bu tarihten sonra faaliyetini Dergâh Yayınları olarak devam ettirmiştir.


BİBLİYOGRAFYA

Orhan Türkdoğan, Ziya Gökalp Sosyolojisinde Bazı Kavramların Değerlendirilmesi, Ankara 1973, s. 62-72.

Necip Fazıl Kısakürek, Bâbıâli (İstanbul 1975), İstanbul 1985, s. 389-392.

Muhammet Sarıtaş, Nurettin Topçu’da Sosyo-Pedagojik Yapı, Ankara 1986.

Beşir Ayvazoğlu, İslâm Estetiği ve İnsan, İstanbul 1989, s. 371-386.

Ali Osman Gündoğan, Blondel’in Felsefesi ve Türkiye’deki Etkisi (yüksek lisans tezi, 1991), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Süleyman Seyfi Öğün, Türkiye’de Cemaatçi Milliyetçilik ve Nurettin Topçu, İstanbul 1992.

Hüseyin Öztürk, “Nurettin Topçu’da Hareket Düşüncesi”, Nurettin Topçu’ya Armağan, İstanbul 1992, s. 118-122.

H. Bayram Kaçmazoğlu, 27 Mayıs’tan 12 Mart’a Türkiye’de Siyasal Fikir Hareketleri, Erzurum 1995, s. 170-187.

Mustafa Kök, Nurettin Topçu’da Din Felsefesi, İstanbul 1995.

Nurettin Topçu, “Hareket’in Otuz Yılı”, Hareket, sy. 37, İstanbul 1969, s. 4-6.

Yaşar Yorulmaz – Necmettin Turinay, “Dergilerimiz 2: Hareket”, Orta Doğu, Ankara 2 Ekim 1975.

Asım Yenihaber, “Tebliğ Dergicilik ve Hareket’in 40. Yılı”, Hareket, sy. 1, İstanbul 1979, s. 57-64.

Mehmet Kaplan, “Kırk Yıllık Hareket”, a.e., sy. 1 (1979), s. 64-67.

Hamza Türkmen, “Hareket Dergisi 1939-1982. Millî İslâm Teorisi ya da Millî Dindarlık”, Hak Söz, sy. 41-42, İstanbul 1994, s. 48-61.

D. Mehmet Doğan, “Hareket”, , IV, 106-108.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1997 yılında İstanbul’da basılan 16. cildinde, 123-125 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.
TDV İslâm Ansiklopedisi'nden rastgele bir madde okumak ister misiniz?
BAŞKA BİR MADDE GÖSTER