HASAN el-VEZZÂN

Muhtemelen 888 (1483) yılı dolaylarında Gırnata’da dünyaya geldi. 1488-1495 yılları arasında doğduğu söyleniyorsa da (Abdurrahman Hamîde, III, 501; EI² [İng.], V, 723) tayin edildiği görevler ilk ihtimalin daha güçlü olduğunu göstermektedir (Vaṣfü İfrîḳıyye, tercüme edenlerin mukaddimesi, I, 7). Zenâte’nin bir kolu olan Benî Zeyyât kabilesine mensuptur. Dedelerinden birinin tartıcılık yapmasından dolayı aile Vezzân lakabını almış olmalıdır. Gırnata’nın İspanyollar tarafından ele geçirilip Benî Ahmer (Nasrî) Sultanlığı’nın yıkılması (1492) ve müslümanların birçoğunun İspanya’dan çıkarılması üzerine ailesiyle birlikte Fas’a hicret eden Hasan el-Vezzân, oradaki ünlü Karaviyyîn ve İnâniyye medreselerinde eğitim gördü. Başta İbn Gāzî el-Miknâsî olmak üzere birçok hocadan akaid, fıkıh, tefsir, tasavvuf, edebiyat, matematik ve astronomi tahsil etti. Henüz talebeyken iki yıl bir bîmâristanda ve tüccarların yanında muhasebeci olarak çalıştı. Bu ilimlerdeki bilgisi, sonradan onun Vattâsî (Fas) Sultanı Muhammed el-Burtukālî’nin (1505-1524) yakınları arasına girmesine ve yüksek diplomatik görevlerde bulunmasına vesile oldu. Gençlik yıllarında Merînîler hânedanının son sultanlarının hizmetinde bulundu. Vergi toplamakla görevli olan babasıyla birlikte Rîf ve Orta Atlas bölgelerini dolaşan Vezzân, henüz genç yaşta sultanın görevlendirmesiyle Fas ülkesinin her tarafına ve Afrika’nın kuzey yarısında birçok yere seyahat etme imkânı buldu. O tarihlerde Fas toprakları Vattâsîler’le, ülkenin tamamını ele geçirmeye çalışan güneydeki Sa‘dîler ve saldırgan İspanyol-Portekiz kuvvetleri arasında çetin çarpışmalara sahne oluyordu. 1508 yılında Hasan el-Vezzân, Asîlâ şehrinin Portekizliler’den geri alınması için Vattâsîler’in başlattığı kuşatmada bulundu ve daha sonra tekrar geri dönerek Selâ bölgesini ziyaret etti. Ertesi yıl Tâdlâ bölgesine gitti ve o yıl kendisine biat edilen Sa‘dîler Devleti’nin kurucusu Kāim-Biemrillâh Muhammed ile görüştü. 1511 yılında sultan tarafından elçi sıfatıyla Batı Afrika’da Songay Devleti’ne gönderilen amcası ile birlikte Tinbüktü’ye giden Hasan el-Vezzân, saldırgan hıristiyan kuvvetlerine karşı güç birliği yapma teklifiyle yine Sa‘dî Sultanı Kāim-Biemrillâh’a gönderildi. Onun Tinbüktü’ye tekrar gidip oradan Mısır’a geçtiği de rivayet edilir. Son defa 1516 yılında Faslı hacılar grubuna katılarak Tâze, Tilimsân, Tunus ve Trablusgarp’a, 1517’de Mısır’a, oradan da Kızıldeniz yoluyla Hicaz’a gitti. Hatta bu seyahat dönüşünde İstanbul’a uğradığı da rivayet edilir. Hacdan dönünce yine Muhammed el-Burtukālî tarafından elçi sıfatıyla Osmanlı Padişahı Yavuz Sultan Selim’e gönderildi. Önce Cezayir’in Akdeniz kıyısında bulunan Bicâye şehrinde Oruç Reis ile görüşen Vezzân’ın İstanbul’a gidip gitmediği hakkında değişik rivayetler bulunmakla birlikte o sırada Mısır seferinde bulunan (1517) padişahla orada görüştüğü bilinmektedir (a.g.e., I, 10). Fas sultanı adına yaptığı elçilik görevi esnasında ayrıca Bicâye’de Türk Amirali Oruç Reis ve Tinbüktü’de Songay Sultanı Askia Muhammed ile de görüştü. Mısır’dan Nil yoluyla Sudan’a, oradan da Cidde ve Yenbu‘a geçen Hasan el-Vezzân, dönüşü sırasında yaklaşık iki yıl kaldığı Libya ve Tunus’tan Fas’a giderken (1520) Tunus’un Cerbe adası yakınlarında Sicilyalı korsanlar tarafından esir alındı ve diğer seçkin esirlerle birlikte önce Napoli’ye, oradan da Roma’ya götürülerek Rönesans’ın güçlü papası X. Leon’a (Giovanni de Medici) takdim edildi. Yaşamasının ancak Hıristiyanlığı kabul etmekle mümkün olabileceğini anlayan Vezzân bu yöndeki baskılara boyun eğmek zorunda kaldı, bunun üzerine papa ona hıristiyan adı olarak kendi adını verdi. 6 Ocak 1520’de vaftiz edildi. Ancak bazı müslüman müellifler onun mecburiyet karşısında hıristiyan gibi göründüğünü söylemektedirler. Bundan sonra Vezzân, Johannis Leo de Médicis olarak tanındı; Vaṣfü İfrîḳıyye adlı kitabını basan G. Battista Ramusio ise onu daha yaygın olarak Giovanni Leone Granadino (Gırnatalı Arslan Jan) diye adlandırdı veya Arapça olarak Yuhannâ el-Esed el-Gırnâtî ismini kullandı. Afrika’yı tanıttığı meşhur eseri Descrittione dell’Africa’nın yayımlanması üzerine de Afrikalı Leon mânasına gelen Leone Africano (Leo Africanus, Jean Leon African, Léon l’Africain) adıyla anılmaya başlandı. Kısa sürede İtalyanca ve Latince’yi öğrenen Vezzân Roma ve Napoli’de papazlara, Bologna’da da üniversite öğrencilerine Arapça dersleri verdi. Afrika hakkında yazdığı kitabının devamı olmak üzere daha önce ziyaret ettiği Asya ile ilgili kısmını yazması için yapılan teklifi kabul etti. İtalya’da kaldığı süre içerisinde önceleri papanın, onun ölümünden (1521) sonra da Kardinal Egidio da Viterbo’nun (ö. 1532) himayesi altında yaşadı; aynı zamanda, müsbet ilimler ve felsefe konularındaki kaynakları okuyabilmek için çevresindekilere Arapça öğrenmelerini tavsiye eden kardinale de ders veriyordu. Bu arada kardinalin ısrarı üzerine, Alman İmparatoru Şarlken’in yakınlarından olan J. A. Widmenstad onunla tanışmak ve Arapça öğrenmek üzere Roma’ya geldiyse de seyahatini geciktirdiği için artık ülkesine dönmüş olan Vezzân ile görüşemedi. Vaṣfü İfrîḳıyye önce Vincenzo Pinelli’nin eline geçti. Onun ölümüyle eserin Arapça ve İtalyanca asılları Napoli’ye gönderilirken korsanların eline düşünce Arapça aslının denize atıldığı rivayet edilir. Pinelli’nin kütüphanesinden geriye kalan eserler Kardinal Charles Borromée tarafından 3400 altın eküye (ECU; eski Fransız para birimi) satın alındı ve 1602 tarihinde Milano’da çok kıymetli yazmaların bulunduğu Ambrosiana Kütüphanesi’ne kondu. Vezzân’ın kitabını ilk defa neşreden G. Battista Ramusio onun 1550 yılından önce vefat ettiğini yazmaktadır. Fakat modern araştırmacıların çoğu, 1550 yılı dolaylarında Kuzey Afrika’ya döndüğünü ve orada tekrar müslüman olarak bir süre yaşadıktan sonra vefat ettiğini kabul etmektedirler; ancak bazılarınca 1552 veya 1554 olarak verilen ölüm tarihi kesin değildir. Hasan el-Vezzân’ın hayatının 1550’den önceki dönemi iyi bilinirken sonrası hakkında herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadır.

Eserleri. Hasan el-Vezzân’ın büyük şöhreti, Afrika üzerine kaleme aldığı ve Roma’da tamamladığı Della descrittione dell’Africa et delle cose notabili che quivi sono adlı kitabına dayanır. Arapça kaleme aldığı eserini İtalyanca öğrendikten sonra bu dille tekrar yazmıştır. İtalyanca orijinal yazması 1931 yılında bulunarak Roma Millî Kütüphanesi’ne konan eseri (nr. 953), muhtemelen kendisi hayatta iken 1550 yılında G. Battista Ramusio Venedik’te yayımlamıştır. 1556’da Jean Temporal tarafından Fransızca’ya çevrilen kitap (Description de l’Afrique tierce partie du monde, Lyon 1556), aynı yıl içinde Jean Florianus (Fleurian) tarafından Latince’ye tercüme edilmiş (J. Leonis Africani de totius Africae descriptione, Anvers-Belçika 1556) ve bu dilde birçok defa basılmıştır. Eserin Latince tercümesinden John Pory’nin yaptığı İngilizce tercümeyi (A Geographical Historie of Africa, London 1600) sonradan Browne tekrar yayımlamıştır (History and Description of Africa, I-III, London 1896; New York 1963). Felemenkçe ve Almanca’ya da çevrilen eser, birçok neşirden sonra Temporal’ın Fransızca tercümesi esas alınarak ilk defa ilmî şekilde Ch. Schefer tarafından neşredilmiştir (I-III, Paris 1896-1898; tıpkıbasımı, nşr. F. Sezgin, Frankfurt 1993). Bu neşre göre eser dokuz bölümden oluşur: Afrika hakkında genel bilgilerin bulunduğu giriş; Güneydoğu Fas; Fas sultanlığı; Tilimsân sultanlığı; Tunus’un Bâce bölgesi; Fas-Cezayir-Tunus, Libya’nın güneyinde kalan bölge; Bilâdü’s-Sûdân (siyahlar ülkesi); Mısır; Irmaklar, hayvanlar, balıklar, kuşlar, Afrika’daki madenler, ağaçlar ve bitkiler. A. Epaulard’ın 1949 yılında İtalyanca’dan yaptığı Fransızca tercümesi Mme A. Codazzi tarafından tenkitli olarak basılmıştır (Description de l’Afrique, I-II, Paris 1956). Abdurrahman Hamîde’nin oldukça hatalı Arapça tercümesinden (Riyad 1399/1979) sonra eser son olarak da Muhammed Haccî ve Muhammed el-Ahdar tarafından Epaulard’ın neşri esas alınarak önce I. cildi (Rabat 1400), daha sonra da iki cildi birlikte Arapça’ya çevrilmiştir (Vaṣfü İfrîḳıyye, I-II, Beyrut 1983).

Hasan el-Vezzân kitabının sonunda, bir uçtan bir uca dolaştığı Afrika’da günü gününe kaydettiği müşahedelerini bu eserinde derlediğini, bizzat görmediği hususlarda ise güvenilir kimselerin haberlerine dayandığını belirterek eserin 10 Mart 1526’da tamamlandığını söyler. Yer yer Târîḫu İfrîḳıyye ve’l-Maġrib adlı eserin sahibi Rakīk el-Kayrevânî ve İbn Haldûn’dan alıntılar yapan müellif eserinde Bekrî, İdrîsî ve İbn Fazlullah el-Ömerî’den de bahsetmiş, ancak onlardan nakil yapmamıştır. Hasan el-Vezzân’ın, başvuru kaynakları arasında kendisinin daha önce yazdığı el-Vecîz fi’t-tevârîḫi’l-İslâmiyye, Târîḫu İfrîḳıyye el-ḥadîs̱, Ebü’l-Kāsım İbn Beşküvâl’in Târîḫ fî aḥvâli’l-Endelüs, Mes‘ûdî ve İbn Hatîb’in eserleri bulunur.

Vaṣfü İfrîḳıyye 1550’de basılınca aynı konuda eser yazan Avrupalı tarihçi, coğrafyacı ve kozmografyacılar için en önemli bir kaynak oldu. Kitabın yeni baskıları da dört asır boyunca yegâne eser özelliğini korudu. Vaṣfü İfrîḳıyye’yi aşağıdaki eserler kaynak olarak almışlardır: J. César Scaliger, Exotericae exercitationes (1557); François de Belle-Forest, Cosmographie (1575) ve Histoire universelle (1577); André Thevet, Cosmographie universelle (1575); Livio Sanuto, Geografia (1588); Gramaye, Africa Illustrata (1622) ve De Arabibus Africam tenentibus; Vossius, De historicis latinis libri tres (Leyde 1627), De Medicis illustribus inter Arabes Scriptores, De philosophia et philosophorum sectis libri (La Haye 1658); Pierre Davity, Etats ou empires du monde (1626); Olivier Dapper, La description des pays de l’Afrique, de l’Egypte, de la Barbarie, de la Libye, du Biledulgerid, de la Guinée (Amsterdam 1668,1670); Baudrand, Dictionnaire historique et géographique (Paris 1715); Bruzen de la Martinière, Le grand dictionnaire géographique, historique et critique (Amsterdam 1726-1736). Vezzân eserinde, XVI. yüzyılın başlarında ziyaret ettiği Afrika ülkeleri hakkında içtimaî, iktisadî ve siyasî durumlarıyla ilgili bilgiler verir. Fas için en karışık siyasî hadiselerin cereyan ettiği, iç ve dış tehlikelerin ülkeyi kargaşaya sürüklediği bir dönem olan XVI. yüzyıl başlarıyla ilgili görüşleri İbn Haldûn’un fikirlerine benzer; ona göre de İspanya ve Portekiz gibi Avrupalı hıristiyan güçlerin Kuzey Afrika’ya göz dikmeleri, Araplar’ın kendi aralarındaki anlaşmazlıklar ve gereksiz çekişmelerden kaynaklanmıştır. Bu eser, yüzyıllar boyunca Batı’nın Kuzey Afrika’daki İslâm dünyası hakkında başlıca kaynağını oluşturmuştur ve hâlâ da Afrika tarihi ve coğrafyası üzerinde çalışanlara kaynak olmaya devam etmektedir. Eserin Batılılar için değer taşıyan bir yönü de Avrupalı düşüncesiyle kaleme alınmış bir Arap telifi oluşudur. Vezzân, Faslı İdrîsî ve İbn Battûta gibi İslâm coğrafyacıları ile karşılaştırıldığında onun İdrîsî’nin aksine yazdığı yerleri bizzat ziyaret ettiği ve anlatımında da İbn Battûta’nın aksine mümkün olduğu kadar mübalağadan kaçındığı görülür. Eserde sırasıyla Afrika ile ilgili genel coğrafya bilgileri, kıtanın iklimi, halkının özellikleri ve yaşayış tarzları, Fas ülkesinin güney taraflarındaki Sûs bölgesi, bugün kısmen Batı Sahrâ denilen yerler ve Merakeş şehri, Fas ve Cezayir’e hâkim olan Zeyyânîler, Bicâye, Tunus ve Trablusgarp, Fas, Tunus ve Cezayir’in güney kısımları, Bilâdülcerîd ve’s-Sahrâ, Bilâd-i Sûdân ve Mısır, Afrika’nın akarsuları, hayvanları, madenleri ve bitkileri hakkında bilgi verilmektedir.

Hasan el-Vezzân eserinde, Asya ve Avrupa’nın gezip gördüğü kısımlarını anlatmayı tasarladığını söylemişse de (Vaṣfü İfrîkıyye, II, 242) böyle bir kitap kaleme almamıştır. Onun diğer önemli eseri, 1524 yılında yahudi doktor Jacob ben Simon (Ya‘kūb b. Şem‘ûn) için hazırladığı Arapça-İbrânîce-Latince lugattır; bu lugatın bir nüshası Escurial Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 598; bk. Derenbourg, I, 410). Yine 1527’de İtalyanca kaleme aldığı, otuz Arap ve yahudi filozof ve tabibini anlattığı biyografik eseri, J. H. Hottinger tarafından Libellus de viris quibusdam illustribus apud Arabes (Zürich 1664) adıyla Latince’ye çevrilmiş, J. A. Fabricii tarafından tekrar yayımlanmıştır (Amburgo 1726). Hasan el-Vezzân bunlardan başka, Angela Codazzi’nin üzerinde çalıştığı aruzla ilgili bir eserle (bk. bibl.) günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmeyen ʿİlmü’l-beyâni’l-ʿArabî, Kitâbü’n-Naḥvi’l-ʿArabî’yi ve görevli olarak gezdiği Kuzey Afrika’da gördüğü anıt mezarların kitâbelerinden derlediği bir eser daha kaleme almıştır (Description de l’Afrique, editörün önsözü, s. I, XXII-XXIII; Abdurrahman Hamîde, III [1404/1984], s. 504-524).

Hasan el-Vezzân’ın hayatı ve seyahatnâmesi son zamanlarda yeniden ilgi çekmeye başlamıştır. Amin Maalouf’un 1986’da Léon l’Africain adıyla yayımladığı Fransızca eseri birçok dünya diliyle beraber Türkçe’ye de tercüme edilmiştir (trc. Sevim Raşa, Afrikalı Leo, İstanbul 1993).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1997 yılında İstanbul’da basılan 16. cildinde, 358-360 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.