https://islamansiklopedisi.org.tr/haydari
1235’te (1820) Bağdat’ta doğdu. Kürt asıllı olup birçok âlim yetiştiren Haydarî ailesine mensuptur. Nesebinin Safevîler’e ve Hz. Hüseyin’e kadar vardığı söylenir (Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, II, 534). Haydarîzâde diye de anılır. Fasîhuddîn (Fasîh) lakabını kendisine dedesi Es‘ad el-Haydarî vermiştir. Bağdat müftülerinden olan babası Sıbgatullah tahsil amacıyla başka beldelere gittiğinden dokuz yıl boyunca eğitimiyle dedesi ilgilendi. Küçük yaşlarda amcası Ubeydullah el-Haydarî’nin yanında Hâlid el-Bağdâdî’nin sohbet meclislerine katıldı. Dedesinden temel dinî bilgileri öğrendikten sonra Hâlid el-Bağdâdî’nin halifelerinden Muhammed Cedîd Efendi’nin eğitimine verildi. Yine Hâlid el-Bağdâdî’nin halifelerinden Abdülgafûr el-Müşâhidî zamanında Hâlidî Dergâhı’na kabul edildi ve kırk yaşına kadar burada kaldı. İlim tahsili için yaptığı kısa yolculuklar dışında dergâhta hep ilimle meşgul oldu. Küçüklüğünde Muhammed Saîd, Muhammed er-Rûzbihânî, Abdullah ed-Dâğıstânî ve Muhammed el-Erbîlî gibi âlimlerden sarf, nahiv, edebiyat, fıkıh, ferâiz okudu. Ardından Yahyâ el-Mezûrî el-İmâdî, Abdurrahman b. Hüseyin Bek er-Rûzbihânî, Ahmed b. Ali el-Kelâlî el-Bâlekî, İbrâhim b. Hüseyin er-Remikî, vâiz lakabıyla meşhur Ahmed b. Resûl el-Kerâvî, Ebû Bekir Molla Küçük el-Erbîlî ve Mahmûd el-Ömer Künbedî gibi âlimlerin derslerine katılıp icâzet aldı. Haydarî, hocaları dahil olmak üzere Iraklı âlimlerin icâzetlerinin doğrudan veya dolaylı biçimde Haydarî ailesiyle bağlantısı olduğunu söyler (ʿUnvânü’l-mecd, s. 151). Ayrıca Şeyhülislâm Mehmed Refik Efendi, Bağdat Valisi Dâvud Paşa ve Abdurrahman Kâmil el-Bursevî gibi âlimlerden icâzet aldı (a.g.e., s. 137-144).
Daha sonra bir müddet Bağdat’ta kalan Haydarî buradan İstanbul, Mısır ve Hicaz’a gidip Bağdat’a döndü. Suriye’ye ve bazı Anadolu şehirlerine seyahatinin ardından tekrar Bağdat’a geldi. Burada kadı nâibi olarak birkaç yıl çalıştıktan sonra 1284’te (1867) Basra kadılığına tayin edildi. 1869’da Midhat Paşa Bağdat valiliğine gelinceye kadar bu görevi devam etti. 1292’de (1875) İstanbul’da Maarif Meclisi üyeliğine tayin edildi. Bazı kaynaklarda Haydarî’nin, Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilmesi olayına karışanların sorgulandığı davada hal‘ fetvasını yazıp Şeyhülislâm Hasan Hayrullah Efendi’ye verdiği gerekçesiyle 1876’da II. Abdülhamid’in tahta çıkmasından sonra rütbeleri alınarak görevinden uzaklaştırıldığı ve Bağdat’a gönderildiği kaydedilir (M. Saîd er-Râvî el-Bağdâdî, s. 123-124). Bağdat’a dönünce Hâlidiyye Dergâhı’na kapandı ve kendini eser telifine verdi. Bunun yanında Bağdat kadılığı ve Bağdat vilâyet meclis üyeliği görevlerini ise hangi tarihlerde yaptığı belirtilmemektedir. el-Cevâʾib gazetesi sahibi Ahmed Fâris eş-Şidyâk ve Rûḥu’l-meʿânî tefsiri müellifi Âlûsî gibi âlimlerle dostluk kuran Haydarî, 15 Safer 1300’de (26 Aralık 1882) Bağdat’ta vefat etti ve Cüneyd-i Bağdâdî Mezarlığı’na defnedildi.
Eserleri. Haydarî, Arap dili ve edebiyatı başta olmak üzere fıkıh, hadis, tefsir, tasavvuf, akaid, tarih, mantık, astronomi gibi alanlarda telif, şerh ve hâşiye türünde yetmişten fazla eser kaleme almıştır. Bunların matbu ve yazma nüshaları New York Public Library ile İstanbul ve Bağdat (Mektebetü’l-evkāfi’l-merkeziyye ve Dârü’l-Irâk li’l-mahtûtât) kütüphanelerinde bulunmaktadır. Pek azı basılmış olan eserlerinden bazıları şunlardır:
1. ʿUnvânü’l-mecd fî beyâni aḥvâli Baġdâd ve’l-Baṣra ve Necd (nşr. Ali el-Basrî, Bağdat 1962; London 1419/1998; Kahire 1999). Irak’ın güney ve orta kesimlerindeki aşiretlerin Şiîleşme tarihine ilişkin nâdir eserlerden ve Hasan Muhammed el-Enkürlî tarafından telhis edilmiştir (Mektebetü’l-evkāf, Bağdat).
2. el-Mecdü’t-tâlid fî menâḳıbi’ş-şeyḫ Ḫâlid (İstanbul 1292/1875). Eseri Mahmud Hamdi (Mecd-i Tâlid Tercemesi, İstanbul 1307), Yakup Çiçek (Mecd-i Tâlid: Büyük Doğuş, İstanbul 1987) ve Eser Sazak (Büyük Doğuş el-Mecdü’t-Tâlid: Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî’nin [k.s.] Hayatı, Halifeleri ve Menkıbeleri, İstanbul 2011) Türkçe’ye çevirmiştir.
3. Tuḥfetü’l-ʿuşşâḳ (İstanbul 1293, 1990, 2005, Gazzâlî’nin el-Münḳıẕ mine’ḍ-ḍalâl’i ile birlikte).
4. en-Nüketü’ş-şenîʿa fî beyâni’l-ḫilâf beyn’Allāhi teʿâlâ ve’ş-Şîʿa (nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî, Dahûk 1997; nşr. Abdülazîz Sâlih el-Mahmûd eş-Şâfiî, Kahire 1428/2007).
5. Aḥvâlü’l-Baṣra (nşr. Ali el-Basrî, Bağdat 1961).
6. “es-Silsiletü’l-Ḥaydariyye” (nşr. Ma‘n Hamdân Ali, eẕ-Ẕeḫâʾir, sy. 6-7 [Kahire 1422/2001], s. 137-198).
7. eṣ-Ṣırâṭü’l-müstaḳīm fi’d-dîni’l-Muḥammediyyi’l-ḳavîm (İstanbul 1991, 1997, 2011).
8. Aḥsenü’l-kelâm fî Dâri’s-selâm aʿnî Baġdâd (baskı yeri ve tarihi yok).
9. eş-Şeceretü’l-Ḥaydariyye (nşr. Hamîd Âdil Yezdîn, Mecelletü Câmiʿati Dahûk, VII/1 [Dahûk 1999]).
10. Şerḥu Risâleti ḫalḳi’l-efʿâl li’l-Ḫâlid en-Naḳşbendî.
11. Faṣîḥu’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân (Bağdat el-Evkāfu’l-âmme Ktp., nr. 2322, 308 varak). Eser üzerine iki doktora çalışması yapılmıştır: Hasan Abdülazîz Muhammed el-Ânî (baştan Bakara sûresinin 25. âyetine kadar); Âmir Sabâh Ahmed (Bakara sûresinin 221-348 sayfaları arası; 2011, el-Câmiatü’l-Irâkıyye külliyyetü’l-âdâb, Bağdat).
12. Şerḥu ḳavli şâriḥi’l-Mülteḳā (Süleymaniye Ktp., Zühdü Bey, nr. 592).
13. Aʿle’r-rütbe şerḥu (naẓmi)’n-Nuḫbe li’bn Ḥacer el-ʿAsḳalânî.
14. İmdâdü’l-ḳāṣıd fî şerḥi’l-Maḳāṣıd (li’n-Nevevî).
Diğer Bazı Eserleri: Taṭbîḳu’l-heyʾeti’l-cedîdeti’l-âs̱âr ʿalâ baʿżi’l-âyâti’ş-şerîfe ve baʿżi’l-aḫbâr (İstanbul 1292/1875); İmʿânü’l-fiker fi’l-heyʾeti’l-cedîdeti’l-es̱er (İstanbul 1292); İmʿânü’ṭ-ṭullâb fi’l-usṭurlâb; Şerḥu Teşrîḥi’l-eflâk (li-Bahâʾeddîn el-ʿÂmilî); el-Muḥâḍarâtü’l-edebiyye (İstanbul 1292/1875); Risâle fî luġz (baskı yeri ve tarihi yok); Şerḥu Manẓûmeti âdâbi’l-baḥs̱ (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 3418, 56 varak); Şerḥu Naẓmi’l-Ḥanefiyye (Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, Arabî, nr. 1742, vr. 6-47 [müellif hattı]); Şerḥu Dîvâni Ebî Temmâm; Şerḥu Dîvâni Ebi’l-ʿAlâʾ el-Maʿarrî (Nefḥu’r-rend fî şerḥi Saḳṭi’z-zend); Şerḥu’l-Maḳāmâti’ṭ-ṭayfiyye; Şerḥu’l-Maḳāmât li’l-Ḥarîrî; Uṣûlü’l-ḫayl ve’l-ibil ve’l-ʿalâmâtü’l-ceyyide ve’r-rediyye fîhimâ. Bunların yanında Şebrâvî’nin ʿUnvânü’l-beyân ve bustânü’l-eẕhân ve mecmûʿu neṣâʾiḥ fi’l-ḥikem adlı eserini tashih ederek neşretmiştir (İstanbul, ts. [Matbaa-i Âmire]; eserlerinin tam listesi için bk. es-Silsiletü’l-Ḥaydariyye, s. 159-165).
BİBLİYOGRAFYA
Haydarî, ʿUnvânü’l-mecd fî beyâni aḥvâli Baġdâd ve’l-Baṣra ve Necd, London 1419/1998, s. 124-151.
a.mlf., es-Silsiletü’l-Ḥaydariyye (nşr. Ma‘n Hamdân Ali, eẕ-Ẕeḫâʾir, sy. 6-7 içinde), Kahire 1422/2001, s. 137-198.
Serkîs, Muʿcem, I, 18; II, 807.
Îżâḥu’l-meknûn, I, 92; III, 488; IV, 66, 128, 195, 200, 260, 290, 431, 536, 680.
Ziriklî, el-Aʿlâm, I, 44.
Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 42-43.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, I, 40.
Abbas el-Azzâvî, ʿAşâʾirü’l-ʿIrâḳ, Bağdad 1365/1946 ⟶ Kum 1411/1990, I, 13.
a.mlf., Târîḫu ʿilmi’l-felek fi’l-ʿIrâḳ, Bağdad 1378/1958, s. 272-274.
a.mlf., Târîḫu’l-edebi’l-ʿArabî fi’l-ʿIrâḳ, Bağdad 1382/1962, II, 58-59.
K. Avvâd, Muʿcemü’l-müʾellifîne’l-ʿIrâḳıyyîn, Bağdad 1969, I, 51.
Halîl Merdem Bek, Aʿyânü’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer fi’l-fikr ve’s-siyâse ve’l-ictimâʿ (nşr. Adnân Merdem Bek), Beyrut 1977, s. 248.
Abdülkerim el-Müderris, ʿUlemâʾünâ fî ḫidmeti’l-ʿilm ve’d-dîn (nşr. M. Ali el-Karadâğî), Bağdad 1403/1983, s. 19-22.
İmâd Abdüsselâm Raûf, et-Târîḫ ve’l-müʾerriḫûne’l-ʿIrâḳıyyûn fi’l-ʿaṣri’l-ʿOs̱mânî, Bağdad 1983, s. 60, 221.
Bekir b. Abdullah Ebû Zeyd, Ṭabaḳātü’n-nessâbîn, Riyad 1407/1987, s. 187.
Baytâr, Ḥilyetü’l-beşer (nşr. M. Behcet el-Baytâr), Beyrut 1413/1993, I, 44-45.
M. Saîd er-Râvî el-Bağdâdî, Târîḫu’l-üseri’l-ʿilmiyye fî Baġdâd (nşr. İmâd Abdüsselâm Raûf), Bağdad 1997, s. 122-124.
M. Ali el-Karadâğî, Muḥammed Feyżî ez-Zehâvî nebẕetün ʿan ḥayâtih ve şeyʾün min âs̱ârih, Erbil 2004, s. 122.
a.mlf., “Nesebü’l-üsreti’l-Ḥaydariyye ve taḥḳīḳu’s-silsileti’l-Ḥaydariyye”, eẕ-Ẕeḫâʾir, sy. 8 (1422/2001), s. 309-326.
Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, el-Miskü’l-eẕfer (nşr. Abdullah el-Cübûrî), Beyrut 1427/2007, II, 532-538.
İbrâhim Hilmî el-Ömer, “ʿUnvânü’l-mecd fî târîḫi Baġdâd ve’l-Baṣra ve Necd”, Mecelletü’l-Muḳtebes, VIII, Dımaşk 1332/1914, s. 334-340.
