HÂZİMÎ

548 (1153) veya 549 (1154) yılında Hemedan’da doğdu ve çocukluğunu burada geçirdi. Dördüncü dedesi Hâzim’e nisbetle Hâzimî diye tanınır. Küçük yaşta Ṣaḥîḥ-i Buḫârî râvilerinden Ebü’l-Vakt es-Siczî’nin hadis derslerine katıldı. Ayrıca Şehrdâr b. Şîrûye ed-Deylemî, Ebû Zür‘a Tâhir b. Muhammed el-Makdisî, Ebü’l-Alâ el-Hemedânî, Şühde el-Kâtibe, Abdullah b. Ahmed el-Hırakī gibi âlimlerden hadis öğrendi. Silefî ve İbnü’s-Sem‘ânî’den icâzet yoluyla nakilde bulundu. 570 (1174-75) yılından sonra Bağdat, Musul, Vâsıt, Basra, İsfahan, Azerbaycan, İran, Erbil, Hicaz, Şam, el-Cezîre gibi yerlere hadis öğrenmek amacıyla yolculuklar yaptı. Daha sonra Bağdat’a döndü ve burada yerleşti. Şâfiî âlimlerinden Cemâleddin Vâsiḳ b. Fadlân gibi şahsiyetlerden fıkıh okuyarak Şâfiî fıkhında fetva verecek seviyeye ulaştı. Ebü’l-Hayr el-Kazvînî kendisine çeşitli konularda sorular sorar, Hâzimî de bu soruları Şâfiî fıkhına göre cevaplandırırdı. Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin Şâfiî fıkhına dair el-Müheẕẕeb adlı kitabında yer alan hadisleri “Kitâbü’s-Salât”a kadar tahriç etti. Ancak İbnü’s-Salâh’ın gördüğünü söylediği bu çalışmasını tamamlayamamıştır.

Kuvvetli bir hâfızaya ve parlak bir zekâya sahip olduğu belirtilen ve hadiste hüccet seviyesine ulaşan Hâzimî, İbn Mâkûlâ’nın mü’telif ve muhtelif konusundaki el-İkmâl adlı eserini ezbere bilirdi. Hadis isnadı ve ricâli ile fıkhü’l-hadîste ihtisas seviyesine ulaşmış ve çok hadis öğrenmiştir. Yetiştirdiği birçok talebe arasında Ali b. Pâseveyh, Abdülhâliḳ en-Niştibrî, Dimyat hatibi Abdullah b. Hasan gibi âlimler yer almaktadır. Ebû Mûsâ el-Medînî, Hâzimî’yi Cemmâîlî diye bilinen Abdülganî el-Makdisî’den üstün kabul etmiş ve ondan daha çok hadis ezberleyen bir genç görmediğini söylemiştir.

Hâzimî 18 veya 28 Cemâziyelevvel 584’te (15 veya 25 Temmuz 1188) Bağdat’ta vefat etti ve Şûnîziyye Mezarlığı’na gömüldü. Takvâ sahibi, âbid ve zâhid, aynı zamanda yalnızlıktan hoşlanan bir kişi olan Hâzimî geceleri evine çekilir, sabaha kadar ibadet ve ilimle meşgul olurdu. Dönemin tasavvuf âlimlerinin sohbetlerine katıldığı da bilinmektedir.

Eserleri. 1. el-İʿtibâr fî beyâni’n-nâsiḫ ve’l-mensûḫ mine’l-âs̱âr. Hadiste nâsih-mensuh meselesini en güzel şekilde ele alan eser olarak kabul edilmektedir. Birkaç defa yayımlanan kitabın en güvenilir neşirlerinden biri, Seyyid Hâşim en-Nedvî ile Muhammed Tâhâ en-Nedvî’nin de aralarında bulunduğu yedi kişilik bir heyet tarafından gerçekleştirilmiştir (Haydarâbâd 1360).

2. Şürûṭü’l-eʾimmeti’l-ḫamse. Eserde Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî ve Nesâî’nin hadis rivayetindeki şartları ele alınmıştır. Önce Haydarâbâd’da (1341) basılan bu risâle daha sonra Zâhid el-Kevserî’nin tashihiyle Hüsâmeddin el-Kudsî tarafından yayımlanmıştır (Dımaşk 1346; Makdisî’nin Şürûṭü’l-eʾimmeti’s-sitte adlı eseriyle birlikte Kahire 1357; Beyrut 1405/1984). Abdülfettâh Ebû Gudde bu iki risâleyi, Ebû Dâvûd’un Risâle ilâ ehli Mekke fî vaṣfi sünenih adlı risâlesiyle birlikte yeniden neşretmiştir (S̱elâs̱ü resâʾil fî ʿilmi muṣṭalaḥi’l-ḥadîs̱, Beyrut 1417/1997).

3. Me’ttefeḳa lafẓuhû ve’ftereḳa müsemmâhu fi’l-emâkin ve’l-büldâni’l-müştebehe fi’l-ḫaṭ. el-Müʾtelif ve’l-muḫtelif fî esmâʾi’l-büldân adıyla da bilinen eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Lâleli, nr. 2140). Fuat Sezgin bu nüshanın tıpkıbasımını neşretmiş (Frankfurt 1407/1987), Hamed el-Câsir de eseri Riyad’da çıkan Mecelletü’l-ʿArab’da (XV, 1980) Me’ttefeḳa lafẓuhû ve’ftereḳa müsemmâhu min esmâʾi’l-emâkin adıyla yayımlamıştır.

4. ʿUcâletü’l-mübtedî ve fuḍâletü’l-müntehî fi’n-neseb. Hadis râvilerinin neseplerine dair olup Kifâyetü’l-mübtedî fi’l-ensâb adıyla da anılan (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 2125) ve muhtelif kütüphanelerde nüshaları bulunan (Brockelmann, GAL Suppl., I, 605) bu alfabetik eser Abdullah Kennûn tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1384/1965).

Kaynaklarda Hâzimî’nin şu eserlerinden de söz edilmektedir: el-Fayṣal fî müştebihi’n-nisbe, Silsiletü’ẕ-ẕeheb fîmâ revâhü’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel ʿani’l-İmâm eş-Şâfiʿî, Kitâbü’ḍ-Ḍuʿafâʾ ve’l-mechûlîn, Kitâbü Tehẕîbi’l-İkmâl li’l-Emîr İbn Mâkûlâ ve beyâni evhâmih, Kitâbü Iṣṭılâḥi’n-nüssâb fî ʿilmi’l-ensâb (İbnü’l-Müstevfî, I, 122-123).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1998 yılında İstanbul’da basılan 17. cildinde, 124-125 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.