HENDESE-i MÜLKİYYE MEKTEBİ

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra Türk ve müslüman kesimden mühendis yetiştirilmesi amacıyla II. Abdülhamid tarafından 3 Kasım 1883’te kuruldu. Bu döneme kadar Osmanlılar’da mühendislik eğitimi, 1776’da Tersane’de açılan Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyun, 1795’te kurulan Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun’da yapılmış, Tophâne Nâzırı Bekir Paşa tarafından 1849’da bu eğitim kurumunun bünyesinde topçu ve mimari (istihkâm ve inşaat mühendisliği) sınıfı açılmıştı. Yabancı hocalar getirtilerek burada mimarlık, mühendislik, askerî coğrafya, istihkâm, harp tarihi, arazi ölçümü, geometri, astronomi, fizik, balistik konularında dersler verilmiş, ancak okuldan mezun olan mühendisler gerek sayıları gerekse bilgileri bakımından yetersiz kalmışlardı. Bunun üzerine 1874 yılında Galatasaray’da, Paris’teki Ecole des Ponts et Chaussées’ye benzer Turuk ve Maâbir Mektebi adıyla beş yıllık ilk sivil mühendislik mektebi açılmış, fakat okulun bütün öğrencileri gayri müslimlerden ibaret olunca 1879’da II. Abdülhamid tarafından kapatılmıştı. Bundan sonra bu okula sadece müslüman Türk öğrencilerin girebilmesi için çalışmalar yapılmış; II. Abdülhamid, sayıları müslüman Türk kesiminden fazla olan lise tahsilli gayri müslim unsurların başvurularını önleyebilmek için, gayri müslimlerin askerî mekteplere alınmamasından hareketle bu sivil mühendislik okulunu askerî idareye bağlayıp devletin her türlü imkânını kullanarak ülkeye gerekli sivil teknik elemanın yetiştirilmesi amacıyla Hendese-i Mülkiyye Mektebi adıyla yeniden açmıştı. Mühendishâne’nin yanında inşa edilen binası 29 Ekim 1884’te yapılan törenle açılan Hendese-i Mülkiyye’nin idaresi, Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun ile birlikte Mühendishâne Nezâreti’ne bağlandı. Bu okulda da Ecole des Ponts et Chaussées model alınmıştı. Hendese-i Mülkiyye’ye Avrupa’dan çok değerli hocalar getirildi. Avusturya’dan gelen dönemin en büyük hidrolikçisi Philipp Forcheimer de bunlar arasında olup Goltz Paşa’nın tavsiyesiyle 1884-1885 yıllarında mühendishâne muallim muavinlerine seminer yapmak üzere davet edilmişti. Forcheimer, aynı zamanda Hendese-i Mülkiyye’de ders nâzırlığı da yapmıştı. Almanya’dan getirtilen bir diğer hoca olan M. Kos ise jeoloji, inşâât-ı umûmiyye, köprüler ve i‘mâlât-ı nâfia muallimliğinde bulunmuştur.

Başlangıçta Hendese-i Mülkiyye yedi yıl olarak planlandı. İlk üç yıl idâdî, geri kalan dört yıl ise mühendislik sınıfları idi. Ancak 1888’deki ilk mezunlar dört yıl yerine beş yıllık bir mühendislik eğitiminden geçtikleri gibi daha sonraki yıllarda da mühendislik öğretimi beş yıl, 1887’den sonra yedi yıl oldu. 1888’deki ilk mezunlar on üç kişiydi. 1889’da ise yirmi beş öğrenci mezun oldu. Sonraları eğitim Alman sistemine daha yakın bir şekilde devam etti.

Mektebin yedi yıllık ders programı Avrupa’daki emsallerinin aynıydı. Bu okulda cebir, logaritma, geometri, coğrafya, Fransızca, trigonometri, analitik geometri, tasarı geometri, kimya, fizik, entegral ve diferansiyel hesap, jeoloji ve madenler, arazi ölçümü, topografya, makine, yapı işletmesi, yollar, demiryolları, sulama, su getirme, deniz ulaşımı, su makineleri, köprüler, mimari, limanlar, ekonomi, keşif hazırlanması, telgraf, elektrik, tüneller ve çeşitli projelerin hazırlanması gibi inşaat mühendisliğinin alanına giren bütün dersler okutuluyordu.

Hendese-i Mülkiyye Mektebi’nden mezun olanların hepsi devlette hizmet görüyordu. Serbest mühendislik yapmak mümkün değildi. Osmanlı Devleti’nin çeşitli bölgelerine dağılan bu mühendisler bilhassa yol ve köprü inşaatında çalıştılar. Birçok yeni yol ve köprü yapıldı. Devletin malî gücünün zayıf olmasına rağmen eldeki imkânlara göre çok önemli işler başarıldı. 1900 yılında II. Abdülhamid, matematikçi Maliye Nâzırı Vidinli Tevfik Paşa, Bahriye Nâzırı Hasan Hüsnü Paşa, Ticaret ve Nâfia Nâzırı Zihni Paşa, Mâbeyn-i Hümâyun ikinci kâtibi İzzet Paşa’nın bulunduğu özel bir komisyon kurarak Hicaz demiryolunun yapılmasına karar verdi. Şam’da Suriye valisinin başkanlığında asker ve sivillerden oluşan ikinci bir komisyon teşkil edildi. Malî işleri Ziraat Bankası memurları idare ediyordu. Masraflar devlet bütçesinden karşılanamadığı için maaşlardan % 1 kesilerek ve yangın yardımı toplanarak, harçlar ve halktan toplanan paralarla inşaat finanse ediliyordu. Bütün komisyonlar ve idareciler hiçbir ücret almadan çalışıyorlardı. Ziraat Bankası da ayrıca malî yardımda bulunuyordu.

1906 yılında Hicaz demiryolunun büyük bir bölümü tamamlandı. Hendese-i Mülkiyye’nin 1896 mezunlarından Muhtar Bey ve diğer Türk mühendisler demiryolunun işletilmesini sağladılar. Nihayet 1908 yılında demiryolu Medine’ye ulaştı. Çalışanların çoğuna para verilmemesine rağmen Hicaz demiryoluna 3.066.167 altın lira sarfedildi. Hendese-i Mülkiyye mezunları, Osmanlı Devleti’nin bu güç devresinde daha birçok işte de çalıştılar ve hizmetlerde bulundular. 1909’da Hendese-i Mülkiyye askerî idareden alınıp Nâfia Nezâreti’ne bağlandı ve Mühendis Mekteb-i Âlîsi adını aldı.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1998 yılında İstanbul’da basılan 17. cildinde, 208-209 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.