https://islamansiklopedisi.org.tr/hilal-b-yahya
Geniş ilmî birikimi, re’y ve kıyası çok kullanması gibi sebeplerle Hilâlürre’y lakabıyla tanınmıştır. Fıkıh tahsilini, Ebû Hanîfe’nin önde gelen talebeleri Ebû Yûsuf ve Züfer b. Hüzeyl’den yaptı. Irak’ta Hanefî fıkhının otoritelerinden biri oldu ve çeşitli konulardaki görüşleri kendinden sonraki mezhep kaynaklarında yer aldı.
Abdurrahman b. Mehdî, Ebû Avâne el-Vâsıtî ve Abdülvâhid b. Ziyâd’dan hadis dinleyen Hilâl b. Yahyâ’dan rivayette bulunanlar arasında Bekkâr b. Kuteybe, Bezzâr, Abdullah b. Kahtabe ve Hasan b. Ahmed b. Bistâm gibi önemli kişiler vardır. Az sayıda hadis rivayet etmesine rağmen “galat”ı çok olduğu için zayıf râvilerden sayılmıştır. Hadis tenkitçilerinden İbn Hibbân da rivayetlerinde çok hataya düştüğü için infirâd ettiği hadislerin delil olarak kullanılamayacağı görüşündedir. Hilâl b. Yahyâ Zilkade 245’te (Şubat 860) Basra’da vefat etti.
Eserleri. Şürût ve sicillât ilmini en iyi bilenlerden olan Hilâl b. Yahyâ bu alanda eser veren ilk müellif kabul edilir. Günümüze ulaştığı bilinen tek eseri olan Aḥkâmü’l-vaḳf (Haydarâbâd 1355/1936), Hassâf’ın Aḥkâmü’l-vaḳf’ı ile birlikte sahasında ilk ve en önemli eserlerdendir. Abdullah b. Hüseyin en-Nâsıhî, her iki eseri önce ihtisar edip daha sonra mezhep kaynaklarından bazı ilâvelerde bulunarak el-Cemʿ beyne vaḳfeyi’l-Hilâl ve’l-Ḫaṣṣâf adıyla bir eser kaleme almıştır. Cemâleddin el-Konevî’nin de bu iki kitaptan yaptığı alıntılarla hazırladığı el-Münteḫab min vaḳfeyi’l-Hilâl ve’l-Ḫaṣṣâf adlı bir eseri vardır (bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 180, 460; Suppl., I, 292; Sezgin, I, 435-436). Bunlardan başka Burhâneddin et-Trablusî de Hassâf ile Hilâl b. Yahyâ’nın eserlerini ihtisar, cem‘ ve ilâvelerle el-İsʿâf fî aḥkâmi’l-evḳāf adıyla bir eser kaleme almıştır (Bulak 1292; Kahire 1320; Mekke, ts.). Hilâl b. Yahyâ’nın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Kitâbü’ş-Şürûṭ, Kitâbü’l-Ḥudûd, Kitâbü’l-Veṣâyâ, Kitâbü’l-Muḥâvere.
BİBLİYOGRAFYA
Vekî‘, Aḫbârü’l-ḳuḍât, II, 174-175, 177.
İbn Hibbân, el-Mecrûḥîn, III, 87-88.
İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 258.
Hüseyin b. Ali es-Saymerî, Aḫbâru Ebî Ḥanîfe ve aṣḥâbih, Haydarâbâd 1394/1974, s. 156-157.
Şîrâzî, Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾ, s. 139.
Sem‘ânî, el-Ensâb, VI, 63.
İbnü’l-Cevzî, eḍ-Ḍuʿafâʾ, III, 178.
a.mlf., el-Muntaẓam (Atâ), XI, 339.
İbnü’l-Esîr, el-Lübâb, II, 13.
İbn Hallikân, Vefeyât, I, 280; II, 432.
Zehebî, Mîzânü’l-iʿtidâl, IV, 317.
a.mlf., Târîḫu’l-İslâm: sene 241-250, s. 528-529.
a.mlf., el-Muġnî, II, 715.
Kureşî, el-Cevâhirü’l-muḍıyye, III, 572-573.
Bezzâzî, Menâḳıbü Ebî Ḥanîfe, Beyrut 1401/1981, II, 492-493.
İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, VI, 202-203.
İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim (nşr. İbrâhim Sâlih), Dımaşk 1412/1992, s. 278-279.
Taşköprizâde, Miftâḥu’s-saʿâde, II, 261.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 21, 85; II, 1046, 1411, 1430, 1456, 1470.
İbnü’l-Gazzî, Dîvânü’l-İslâm (nşr. Seyyid Kesrevî Hasan), Beyrut 1411/1990, IV, 348.
Leknevî, el-Fevâʾidü’l-behiyye, s. 223.
Brockelmann, GAL, I, 180, 460; II, 101; Suppl., I, 292; II, 95.
Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 510.
Ziriklî, el-Aʿlâm, IX, 95.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XIII, 152.
A. S. Fulton – M. Lings, Second Supplementary Catalogue of Arabic Printed Books in the British Museum, London 1959, s. 315.
Sezgin, GAS, I, 435-436.
Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 28.
