HİLÂLÎ

1113 (1701) yılında Fas’ın güneydoğusunda bulunan Tâfîlâlet’te doğdu. Mağrib bölgesinin tanınmış âlimlerinden Ebû İshak İbrâhim b. Hilâl es-Sanhâcî’nin (ö. 903/1498) soyundan gelen bir ulemâ ailesine mensuptur. Küçük yaşta Sicilmâse’ye giderek ilk eğitimini Ahmed Muhammed Habîb el-Lamtî el-Filâlî ve İbn Ebü’l-Kāsım el-Gancâvî gibi hocalardan aldı. Ardından Fas’ta Ebü’l-Abbas Ahmed b. Mübârek es-Sicilmâsî, Ahmed b. Muhammed b. Abdülkādir el-Fâsî, Muhammed b. Abdüsselâm el-Bennânî ve Muhammed el-Kebîr b. Muhammed es-Sergīnî gibi âlimlerin Karaviyyîn Camii’ndeki derslerine katıldı. Bennânî ve Fâsî, Hilâlî’nin kendilerinden âlî isnadlarla rivayet icâzeti aldığı hocalarıdır. Biri 1150 (1738) yılında olmak üzere iki defa hacca gitti. Kahire’de Halvetî şeyhlerinden Kutbüddin Mustafa b. Kemâleddin el-Bekrî’den Delâʾilü’l-ḫayrât icâzeti aldı. Muhammed b. Sâlim el-Hifnî’den Şemâʾilü’t-Tirmiẕî’nin yanı sıra “müselsel bi’l-evveliyye” yoluyla rivayeti o dönemde çok revaçta olan rahmet hadisini rivayet etti. Mağrib bölgesinde kendisinden bu hadisi alanlardan biri olan talebesi Kādirî hadisi isnadlarıyla kaydetmiştir (Neşrü’l-mes̱ânî, IV, 145-146). Hilâlî, Ahmed es-Sakalî ve Ömer el-Fâsî ile birlikte Halvetîliği Fas’a taşıyan ilk isimlerdendir. Hac yolculuğu sırasında Haremeyn ulemâsının yanında diğer bölgelerden gelen âlimlerle de görüşerek bazılarından icâzet aldı, seyahatnâmesinde ve fihristlerinde haklarında bilgi verdi. Aslen Faslı olup Medine’ye yerleşen İbnü’t-Tayyib eş-Şarkī ile Muhammed b. Halîl Galbûn et-Trablusî, Abdülvehhâb b. Muhammed et-Tantî ve Muhammed el-Uceymî bunlardan bazılarıdır. Hayatını Mağrib bölgesinin muhtelif şehirlerinde geçiren Hilâlî Fas, Medgare (Matgara) ve Sicilmâse ile diğer yerlerde ders verdi. Önde gelen talebeleri arasında Neşrü’l-mes̱ânî müellifi Muhammed b. Tayyib el-Kādirî, Mübârek b. Abdullah es-Sicilmâsî, yazmış olduğu fihristi ihtisar eden Muhammed b. Ahmed b. Seyyid es-Sicilmâsî, kendisinden el-Muvaṭṭaʾı okuyan İbn Sûde et-Tâvüdî, kıraat âlimi İbn Abdüsselâm el-Fâsî, Abdülkādir b. Şakrûn, Muhammed b. Hasan el-Bennânî, Muhammed b. Ahmed Bennîs, Abdullah b. Ömer el-Fâsî el-Fihrî zikredilir. 21 Rebîülevvel 1175 (20 Ekim 1761) tarihinde vefat eden Hilâlî, kütüphanesinde birçok eserinin günümüze kadar korunduğu Medgare’deki Sîdî Ali b. Bûzîne Zâviyesi’ne defnedildi.

Naklî ve aklî ilimlerde uzmanlaşan Hilâlî hem ulemâ hem idareciler katında itibar kazanmıştır. Nitekim Alevî hânedanından III. Mevlây Muhammed, tahta çıktığında fakih Ebû Hafs Ömer el-Fâsî’ye dönemin en büyük âlimlerinin kimler olduğunu sormuş, o da, “Üç Ahmed” diyerek Hilâlî’yi de bunlar arasında saymıştır (Abdülhay el-Kettânî, II, 1100). Hilâlî ile hocası Ebü’l-Abbas İbnü’l-Mübârek es-Sicilmâsî için, “İki Ahmed olmasaydı aklî ilimler Mağrib’den yok olur giderdi” denmiştir (Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî, I, 175). Talebesi Kādirî onun hakkında, “zamanın fesada uğradığı bu dönemde dini ayakta tutan, fesat çıkaranların karşısında sünnetin kılıcı” ifadesini kullanırken diğer bir talebesi Muhammed es-Sahrâvî, Hilâlî’nin Mağrib bölgesinin en büyük âlimi olduğunu, Tilimsân’dan Merakeş’e kadar olan yerlerde yaşayan, ilim ve tedrisle uğraşan herkesin başvuru kaynağı haline geldiğini, insanların sorularını ve fetva taleplerini ona ilettiğini belirtir. Hilâlî şiirle de ilgilenmiş olup manzumelerin çoğu tevessül, dua, nasihat ve methiye niteliğindedir.

Eserleri. 1. Nûrü’l-baṣar fî şerḥi’l-Muḫtaṣar. Halîl b. İshak el-Cündî’nin Mâlikî fıkhına dair muhtasarının şerhi olup tamamlanmamıştır. Hacvî, sadece mukaddimesi yazılan bu şerhin çok değerli olduğunu, eğer tamamlanmış olsaydı diğer şerhlere ihtiyaç bırakmayacağını ifade eder (el-Fikrü’s-sâmî, IV, 345). Muhammed İbrâhim Ali, yalnız mukaddimenin bile çok itibar gördüğünü ve daha sonraki müelliflerin güvendiği bir metin haline geldiğini söyler (Iṣṭılâḥu’l-meẕheb, s. 533). Eserin çeşitli baskıları yapılmıştır (Fas 1303; Abdülbâkī ez-Zürkānî’nin Şerḥ ʿalâ Şerḥi’l-Leḳānî li-ḫuṭbeti Muḫtaṣari’l-Ḫalîl’i ile birlikte, İtḥâfü’l-muḳteniʿ bi’l-ḳalîl fî şerḥi Muḫtaṣarı Ḫalîl adıyla, Fas 1309; nşr. Muhammed Mahmûd Vüld Muhammed Emîn, Keyfe / Moritanya 1428/2007). Abdülkerîm Muhammed Kabûl bir makalesinde eseri incelemiştir (“el-ʿAllâme Aḥmed b. ʿAbdilʿazîz el-Hilâlî ve kitâbühû Nûrü’l-baṣar fî şerḥi’l-Muḫtaṣar”, Ḳaṭrü’n-nedâ, sy. 5 [Dârülbeyzâ 2010], s. 69-148).

2. el-Merâhim fî aḥkâmi fesâdi’d-derâhim. Filâle’de mağşûş para basılması üzerine kaleme alınan bir risâledir (nşr. İsâm Muhammed es-Sârî, Beyrut 2013).

3. Riḥletü’l-Hilâlî. Hilâlî bu eserinde hac ziyaretini ve bu yolculuk esnasında uğradığı şehirlerde görüştüğü âlimleri, okuduğu eserleri ve aldığı icâzetleri anlatır. Muhammed Bûzeyyân Bina‘lî, Hilâlî’nin hayatı, eserleri ve seyahatnâme hakkında bir inceleme ile birlikte eserin bugüne ulaşan parçasını yayımlamıştır (http://www.patrimoine-de-figuig.com/index.php?option=com_content&view=article&id=40&Itemid=36).

4. Fehârisü’l-Hilâlî. Büyük, orta ve küçük olmak üzere üç fihrist yazan Hilâlî’nin orta büyüklükteki fihristi büyük fihristin özetidir. Büyük fihrist Reşîd el-Musallût er-Rûdânî’nin tahkikiyle yayımlanmıştır (Rabat 1404/1981). Kettânî’nin “dört varaklık bir sebet” diye andığı el-ʿUcâle (Fihrisü’l-fehâris, II, 875), Abdülvehhâb b. Mansûr’un tesbitine göre Hilâlî’ye ait fihristin içindeki bir bölümdür (Aʿlâmü’l-Maġrib, VI, 353). el-Fihristü’ṣ-ṣuġrâ’nın bir nüshası el-Hizânetü’l-Haseniyye’de kayıtlıdır (nr. 1194).

5. Fetḥu’l-Ḳuddûs fî şerḥi ḫuṭbeti’l-Ḳāmûs. Fîrûzâbâdî’nin meşhur eserinin girişi üzerine yazılmış olup Hatîce el-Emlûkî tarafından yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanmıştır (1998, Rabat V. Muhammed Üniversitesi Edebiyat Fakültesi).

6. İżâʾetü’l-üdmûs ve riyâżetü’ş-şumûs min ıṣṭılâḥi ṣâḥibi’l-Ḳāmûs. Yine Fîrûzâbâdî’nin el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ’ini tanıtan ve eserde sıkça kullanılan kavramları açıklayan küçük bir risâle olup Fetḥu’l-Ḳuddûs’e zeyil mahiyetindedir. Muhammed b. Abdülkādir el-Kerdûdî eseri Ḥilyetü’l-ʿarûs li-cemʿi İżâʾeti’l-üdmûs adıyla manzum haline getirmiş ve ikisi birlikte basılmıştır (Fas 1300, 1323).

7. ez-Zevâhirü’l-ufuḳiyye ʿale’l-Cevâhiri’l-manṭıḳıyye. Abdüsselâm b. Tayyib el-Kādirî’nin mantığa dair manzum eserinin şerhidir (Fas 1313).

8. Dîvânü’l-Hilâlî. Hilâlî’nin şiirleri iki farklı divanda bir araya getirilmiş olup Süleyman b. Muhammed el-Havvât el-Hasenî’ye ait olan büyük derleme bir mukaddime, on bölüm ve bir hâtimeden oluşur (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 158/3, vr. 259-487). Abdullah el-Hems divanı yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlamıştır (1988, Rabat V. Muhammed Üniversitesi Edebiyat Fakültesi). Ziriklî küçük derlemenin bir nüshasının kendisinde bulunduğunu belirtir (el-Aʿlâm, I, 151).

9. en-Naṣîḥatü’l-Hilâliyye. 128 beyitlik bu nasihatnâmede Ebû Tâlib el-Mekkî, Gazzâlî ve Şehâbeddin Ömer es-Sühreverdî gibi mutasavvıfların eserlerinden hareketle Hilâlî sûfî ahlâkının dayandığı ilkelerden, hikmetler ve edebî inceliklerden bahseder (el-Yâḳūtetü’l-ferîde ile birlikte, Fas, ts.; Merakeş 1341). Ahmed b. Ca‘fer el-Kettânî ʿİḳdü’d-dürer ve’l-leʾâlî ʿalâ Naṣîḥati’ş-şeyḫ Ebi’l-ʿAbbâs el-Hilâlî, Abdüssamed Cennûn en-Neseḳu’l-ġālî ve’n-nefesü’l-âlî fî şerḥi Naṣîḥati Ebi’l-ʿAbbâs el-Hilâlî (Kahire, ts.), Reşîd el-Musallût Fetḥu’l-ʿAlî el-Müteʿâlî bi-şerḥi Naṣîḥati’l-Hilâlî (Rabat 1985) adıyla esere şerh yazmışlardır.

10. ʿArfü’n-ned fî ḥükmi ḥaẕfi’l-med (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 1371D, 1641D).

11. el-Yâḳūtetü’l-ferîde fî naẓmi lübbi vâcibi’l-ʿaḳīde. Dokuz beyit hacmindeki bu manzumeyi Arabî b. Muhammed el-Hâşimî el-Azzûzî el-Cevâhirü’l-müfîde, Muhammed b. Abdurrahman el-Fâsî ʿUyûnü’l-fevâʾid fî beyâni ʿilmi’l-ʿaḳāʾid adıyla şerhetmiştir. Hâlid ez-Zehrî, Hilâlî’ye ait mensur bir akaid metniyle birlikte bu eseri ʿAḳīdetân li-Ebi’l-ʿAbbâs el-Hilâlî adıyla tahkik ederek yayımlamıştır (Mirʾâtü’t-türâs̱, sy. 2 [Rabat 1433/2012], s. 158-174).

12. el-Ḳaṣîdetü’r-Râʾiyye fi’t-tevessül bi-esmâʾillâhi’l-ḥüsnâ (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 157D, 1608D).

Adı bilinmeyen bir müellif ed-Dürerü’l-leʾâlî min nefâʾisi Sîdî Aḥmed el-Hilâlî (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 2893), Reşîd el-Musallût İtḥâfü’l-muʿâṣır ve’t-tâlî bi-cemʿi tercemeti’ş-şeyḫ el-Hilâlî adıyla birer biyografi kaleme almışlardır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 558-560 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.