HORTEN, Max

Elberfeld’de doğdu; liseyi bitirdikten sonra 1893 yılında İsviçre’nin Freiburg şehrine giderek burada ilâhiyat, felsefe ve Doğu dilleri tahsil etti. Mezun olduğu 1898 kışından 1900 yazına kadar Kudüs, Beyrut ve Kahire’de bulundu. Kudüs’teki Dominiken okulunda ilâhiyat ve Beyrut’taki Cizvit Üniversitesi’nde skolastik felsefe üzerine doktora hazırlık çalışması yaptı. Horten’in düşünce sistemini en fazla etkileyen gelişme, Cizvit Üniversitesi’nde P. L. Cheicho’nun danışmanlığında gördüğü felsefe eğitimi olmuştur. 1900-1904 yıllarında Bonn Üniversitesi’nde Doğu dilleri ve felsefesi konusunda Eugen Prym, Benno Erdmann ve Clemens Baeumker gibi hocalardan faydalanmış, Fârâbî’nin Fuṣûṣü’l-ḥikem adlı eseri üzerine hazırladığı tezle 1904’te doktor, 1906’da Bonn Üniversitesi Felsefe Fakültesi Sâmî Diller ve İslâm İlimleri Bölümü’nde doçent, bir müddet sonra da aynı yerde profesör oldu. 1929-1935 yılları arasında Breslau Kütüphanesi’nde kurul üyeliği yaptıktan sonra emekliye ayrıldı ve II. Dünya Savaşı’nın son yıllarında taşındığı Dietingen’de 2 Temmuz 1945 tarihinde öldü.

Horten Katolik inancına bağlı bir şarkiyatçıdır ve bu bağlılık onun ilmî tavrını olumsuz yönde etkilemiştir. Fakat skolastik felsefeyi ve Arapça terminolojiyi iyi bilmesi bu konularda ilgi çekici eserler vermesini sağladı. Bunlardan Die Metaphysik des Averroes (Halle 1912), doğrudan Tefsîru Mâ Baʿde’ṭ-ṭabîʿa’nın el yazmasına dayanarak yaptığı başarılı bir yayımdır. Bu eserde orijinal metnin Almanca’ya kazandırılması kadar Aristo ve Thomas von Aquin’le olan paralelliklerin dipnotlar yardımıyla ortaya konulması da önemlidir. Horten 1910-1913 yılları arasında Aristo felsefe ekolünün yanında Sühreverdî el-Maktûl ve Sadreddîn-i Şîrâzî’nin (Molla Sadrâ) İşrâkīlik felsefesiyle İslâm’ın diyalektik teorisi gibi konularla ilgilendi. Fakat İran ve Arap düşüncesini ayrıntılı olarak incelemek yerine genel bir sistematik yapıya işaret etmekle yetindi.

Max Horten, I. Dünya Savaşı ile başlayan Doğu’ya yönelme ortamında müslümanların mânevî kültürünü ve dinî düşünce dünyasını tanıtmaya çalıştı. Bu konudaki araştırmalarını Philosophie des Islam (München 1924) adlı eserinde özetledi. Ona göre Doğu skolastik düşüncenin hâlâ yaşadığı, kavramların varlığı belirlediği ve maddî edebiyatta metafizik düşüncelerin yer aldığı bir dünyadır. Bu skolastik dünya bilinçsiz yargılardan, romantiklerin kavram kargaşasından ve müsbet bilimin etkisi altındaki modern insanın zaaflarından uzaktır. O zamanlar Ezher’de ve İran medreselerinde hâlâ okutulan skolastik literatür, değerli metafizik bilgilerle donanmış olmakla birlikte terminolojik ve metodolojik bilgilerden yoksundur.

Çok ilgilendiği halde Aristo felsefesi üzerine hiçbir şey yazmayan, buna karşılık İslâm felsefesi dalında başta Fârâbî, Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî, İbn Sînâ, Gazzâlî, İbn Rüşd, Fahreddin er-Râzî, Nasîrüddîn-i Tûsî, Sadreddîn-i Şîrâzî’nin eserleri olmak üzere birçok konuda araştırmalar yaparak yayımlayan Horten özellikle I. Dünya Savaşı’ndan sonra tasavvufa yöneldi. İslâm tasavvufunun Hint menşeli olduğunu iddia etmesiyle tanındı ve bu iddiası Louis Massignon ile arasında sert tartışmaların cereyan etmesine yol açtı. Massignon, onun görüşlerine şiddetle karşı çıkarak İslâm tasavvufunun köklerinin İslâm’ın kendisinde aranması gerektiğini savundu. Horten iddiasında yalnız kaldı ve bu tartışmalar sebebiyle akademik hayatı da bir süre sekteye uğradı.

Eserleri. 1. Das Buch der Ringsteine Farabis (gest. 950). Mit dem Kommentare des Emir Isma‘il El-Hoseini El-Farani (um 1485) übersetzt und erläutert. Mit Beigabe eines Faksimiles aus dem Autograph Isma‘ils (Münster 1906). Fârâbî’nin Fuṣûṣü’l-ḥikem adlı kitabının Emîr İsmâil el-Hüseynî el-Fârânî’nin şerhinden alıntılar ve bir mukaddime ilâvesiyle birlikte Almanca’ya çevirisi olup doktora tezidir.

2. Die Metaphysik Avicennas. Enthaltend die Metaphysik, Theologie, Kosmologie und Ethik (Leipzig-New York 1907-1909; Frankfurt 1960). İbn Sînâ’nın eş-Şifâʾ adlı eserinin bir bölümü olan Fi’l-İlâhiyyât’ın açıklamalı çevirisidir.

3. Die philosophischen Ansichten von Rāzī (1209) und Tūsī (1273). Mit einem Anhang: Die griechischen Philosophen in der Vorstellungswelt von Rāzī und Tūsī (Bonn 1910). Eserde Fahreddin er-Râzî ve Nasîrüddîn-i Tûsî’nin felsefî fikirleri ele alınmakta ve ayrı bir ekte onların Yunan filozofları hakkındaki görüşleri incelenmektedir.

4. Die Philosophie des Abu Raschid (um 1068) (Bonn 1910; Studien zur Philosophie des Abū Rašīd an-Nīsābūrī içinde [ ed. Fuat Sezgin], Frankfurt 1986, s. 173-408). Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî’nin Kitâbü’l-Mesâʾil fi’l-ḫilâf beyne’l-Baṣriyyîn ve’l-Baġdâdiyyîn adlı kitabının ikinci bölümünün açıklamalı çevirisi olup Nîsâbûrî’nin kitabının ilk bölümü üzerine daha önce Arthur Biram’ın yaptığı Kitābu ’l-Masāʾil fi’l-ḫilāf bejn al-Baṣrijjīn wa ’l-Baġdādijjīn. Al-kalām fi’l ǵawāhir. Die atomistische Substanzenlehre aus dem Buch der Streitfragen zwischen Basrensern und Bagdadensern (Berlin 1902) adlı doktora çalışmasının devamı niteliğindedir (Biram’ın kitabı ve yine ona dayanarak kaleme aldığı “Die Erkenntnistheorie des Abû Raschîd [um 1068]. Ein Beitrag zur Geschichte der Philosophie im Islam” [Archiv für Geschichte der Philosophie, XXIV [1911], s. 433-448] adlı makaleleriyle birlikte Fuat Sezgin tarafından tekrar yayımlanmıştır [Studien zur Philosophie des Abū Rašīd an-Nīsābūrī, Frankfurt 1986]).

5. Die philosophischen probleme der spekulativen Theologie im Islam (Bonn 1910). İbnü’l-Murtazâ, Abdülkāhir el-Bağdâdî, Şehfûr b. Tâhir el-İsferâyînî ve Şehristânî’ye dayanarak yazılmış kelâm ilminin belli başlı felsefî problemlerine dair bir çalışmadır.

6. Die Gottesbeweise bei Schirázi (1640). Ein Beitrag zur Geschichte der Philosophie und Theologie im Islam (Bonn 1912). el-Esfârü’l-erbaʿa fi’l-ḥikme adlı kitabına göre Sadreddîn-i Şîrâzî’deki Allah’ın varlığının delilleri konusu üzerinedir.

7. Mystische Texte aus dem Islam. Drei Gedichte des Ibn ʿArabī 1240 (Bonn 1912). İbnü’l-Arabî’nin üç şiirinin açıklamalı çevirisidir.

8. Die Philosophie der Erleuchtung nach Suhrawardī (1191) (Halle 1912; Hildesheim 1981). Sühreverdî el-Maktûl’ün Ḥikmetü’l-işrâḳ adlı eserinin tercümesidir.

9. Die spekulative und positive Theologie des Islam nach Rāzī (1209) und ihre Kritik durch Tūsī (1273). Nach Originalquellen übersetzt und erläutert. Mit einem Anhang: Verzeichnis philosophischer Termini im Arabischen (Leipzig 1912; Hildesheim 1967). Râzî’nin el-Muḥaṣṣal adlı eserine dayanarak onun kelâm ilmine dair konulardaki görüşlerini ve Tûsî’nin bunlara yaptığı tenkitleri ele alan bir çalışma olup sonunda geniş bir ek halinde Arapça’daki felsefî terimlerin alfabetik sıraya göre açıklaması bulunmaktadır.

10. Die Metaphysik des Averroes (1198) (Halle-New York 1907; Frankfurt 1960). İbn Rüşd’ün Tefsîru Mâ Baʿde’ṭ-ṭabîʿa adlı eserinin açıklamalı tercümesidir.

11. Die Hauptlehren des Averroes nach seiner Schrift: Die Widerlegung des Gazālī (Bonn 1913). İbn Rüşd’ün Tehâfütü’t-Tehâfüt adlı kitabının açıklamalı tercümesidir.

12. Texte zum Streite zwischen Glauben und Wissen im Islam. Die Lehre vom Propheten und die Offenbarung bei den islamischen Philosophen Fārābī, Avicenna und Averoes (Bonn 1913). Eserde, İslâm’da ilim ve iman konusunda Hz. Peygamber’in öğretisiyle Fârâbî, İbn Sînâ ve İbn Rüşd’ün vahiy anlayışları ele alınmaktadır.

13. Das philosophische System von Schirázi (1640): Übersetzt und erläutert (Strassburg 1913). el-Esfârü’l-erbaʿa fi’l-ḥikme adlı kitabına göre Sadreddîn-i Şîrâzî’nin felsefî sistemi üzerinedir.

14. Einführung in die höhere Geisteskultur des Islam. Gemeinverständlich dargestellt (Bonn 1914). İslâm felsefesi ve kelâmı hakkında popüler bir çalışmadır.

15. Die kulturelle Entwicklungsfähigkeit des Islam auf geistigem Gebiet (Bonn 1915). Fikrî-mânevî alanda İslâm’ın kültürel gelişme kabiliyeti hakkındadır.

16. Muhammedanische Glaubenslehre. Die Katechismen des Fudâlî und des Sanûsî übersetzt und erläutert (Bonn 1916). Muhammed b. Yûsuf es-Senûsî’nin el-ʿAḳīdetü’ṣ-ṣuġrâ fi’t-tevḥîd’i ile Muhammed b. Muhammed el-Fedâlî’nin Kifâyetü’l-ʿavâm fîmâ yecibü ʿaleyhim min ʿilmi’l-kelâm’ının açıklamalı çevirisidir.

17. Die religiöse Gedankenwelt der gebildeten Muslime im heutigen Islam (Halle 1916). Çağdaş müslüman aydınların dinî düşüncelerine dair bir çalışmadır.

18. Die sittlich religiösen Ideale der Bektaschi-Mönche (Berlin 1917). Bektaşî dervişlerinin geleneksel dinî ideallerini konu alan bir eserdir.

19. Die religiöse Gedankenwelt des Volkes im heutigen Islam (Halle 1916). Müslüman halkın dinî düşünceleriyle ilgili bir çalışmadır.

20. Die Philosophie des Islam in ihren Beziehungen zu den philosophischen Weltanschauungen des westlichen Orients. Mit einer Darstellung von Muhammeds Himmelfahrt nach einer Miniatur des 15. Jahrhunderts (München 1924). İslâm felsefesini konu alan bu eserde Hz. Peygamber’in mi‘racını tasvir eden XV. yüzyıla ait bir minyatür de yer almaktadır.

21. Indische Strömungen in der islamischen Mystik I: Zur Geschichte und Kritik (Leipzig 1927); II: Lexikon wichtigster Termini in der islamischen Mystik. Terminologische Untersuchungen zu grundlegenden Texten islamischer Frühmystik in Persien um 900 (Heidelberg 1928). İslâm tasavvufunda Hint etkisi hakkındadır.

22. Der Islam in seinem mystisch-religiösen Erleben (Düsseldorf 1928). İslâm’da tasavvufî-dinî yaşayışa dair bir eserdir (eserleriyle ilgili daha geniş bilgi için bk. Sezgin, XIV, 531-538).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1998 yılında İstanbul’da basılan 18. cildinde, 245-247 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.