İBN ABDÜLHAKEM, Ebü’l-Kāsım

Fustat’ta 182 (798) veya 187 (803) yılında doğdu. Dedesinin ismine izâfeten İbn Abdülhakem lakabıyla tanınır. Mısır’ın köklü ailelerinden birine mensuptur. Dedesi Abdülhakem İskenderiye’nin önde gelen simalarındandı. Babası Abdullah ise İmam Mâlik’in öğrencisiydi. Daha sonra Mâlikî mezhebinin imamı ve Mısır’ın başlıca âlimlerinden biri oldu. İbn Abdülhakem’in üç âlim kardeşinden Ebû Abdullah Muhammed bir süre İmam Şâfiî’nin öğrencileri arasında yer almış, fakat babasının vefatından sonra onun makamına geçerek Mâlikî mezhebinin imamı olmuştu. İbn Abdülhakem, ilk öğrenimini aynı zamanda bir muhaddis olan babası Abdullah’ın yanında tamamlamış ve ondan özellikle Mâlikî fıkhıyla birlikte pek çok hadis öğrenmiştir. Muharrem 257’de (Aralık 870) Fustat’ta vefat eden İbn Abdülhakem İmam Şâfiî’nin kabrinin yanına gömüldü. Fakihliği ve hadisçiliği yanında daha çok tarihçiliğiyle ünlüdür.

İbn Abdülhakem’in günümüze yalnız Fütûḥu Mıṣr ve aḫbâruhâ adlı kitabı ulaşmıştır. Fütûḥu Mıṣr ve’l-Maġrib ve’l-Endelüs, Fütûḥu Mıṣr ve’l-İskenderiyye ve’l-Maġrib ve’l-Endelüs ve aḫbâruhâ adlarıyla da bilinen eser Mısır, İfrîkıye, Mağrib ve Endülüs’ün müslümanlar tarafından fethini anlatan ana kaynaklardan biridir. Müellif kitabında ele aldığı konular hakkında ayrıntılı bilgiler ve çeşitli rivayetler nakletmiştir. Ancak bunu yaparken tarih yazarlarının üslûbunu aynen muhafaza etmiş ve derlediği bilgileri tenkit süzgecinden geçirmeden, fakat kuvvetli rivayetlerden başlayarak kitabına almıştır; dolayısıyla bazan birbiriyle çelişkili iki rivayeti birlikte verdiği görülür. Muhtemelen bu durum onun hadisçi yönünden kaynaklanmaktadır. Yedi bölümden oluşan eser Hz. Peygamber’in Kıptîler hakkındaki hadisleriyle başlamakta ve Mısır’ın en eski tarihini, burada yaşayan veya bir süre bulunan peygamberleri, Benî İsrâil’in Mısır’daki durumunu, Bâbil, Sâsânî ve Rum (Bizans) hâkimiyetlerini, müslümanların fethini, Fustat, İskenderiye ve Cîze şehirlerinin kuruluşunu, Amr b. Âs zamanında Mısır’ın idarî yönden teşkilâtlandırılmasını, alınan vergileri, İfrîkıye, Mağrib ve Endülüs’ün fethini, fetihten 246 (860) yılına kadar yaşayan Mısır kadılarını, bölgeye gelen sahâbîleri ve onlar aracılığıyla yayılan hadisleri ele almaktadır.

Bazı araştırmacılar kitabın sadece şifahî rivayetlere dayanılarak yazılmış olduğunu iddia ederlerse de bu doğru değildir. İbn Abdülhakem hadislerden, kendinden önceki tarihçilerin eserlerinden ve kussâs rivayetlerinden faydalanmıştır. Onun faydalandığı müelliflerden bazıları şunlardır: Yezîd b. Ebû Habîb (ö. 128/745-46), Ubeydullah b. Ebû Ca‘fer, Abdullah b. Lehîa, Leys b. Sa‘d, Esed b. Mûsâ, İbn Hişâm, Osman b. Sâlih ve Yahyâ b. Abdullah b. Bükeyr (ö. 231/845-46). Fütûḥu Mıṣr ve aḫbâruhâ daha sonraki Mısır tarihçileri için vazgeçilmez bir kaynak olmuştur. Nüveyrî Nihâyetü’l-ereb, Makrîzî el-Ḫıṭaṭ, İbn Tağrîberdî en-Nücûmü’z-zâhire ve Süyûtî Ḥüsnü’l-muḥâḍara adlı eserlerinde Mısır, İfrîkıye, Mağrib ve Endülüs’ün müslümanlar tarafından fethini anlatırken bu kitabı âdeta kelimesi kelimesine iktibas etmişlerdir. İbn Haldûn el-ʿİber’inde özellikle Berberîler hakkında bilgi verirken, Yâkūt el-Hamevî ise Mısır coğrafyasındaki pek çok yer için ondan faydalanmıştır; esere başvuranlar arasında Muhammed b. Yûsuf el-Kindî, İbn Zûlâk ve İbn Dokmak da bulunmaktadır. Kitap İslâmiyet’in Kuzey Afrika, Nûbe ve Endülüs’e yayılmasında Mısır’ın oynadığı rolü ortaya koyması bakımından ayrı bir önemi haiz olup Afrika’nın İslâmlaşması ve Araplaşmasıyla uğraşanların müracaat etmeleri gereken bir kaynaktır. Eser ayrıca mahallî tarih yazıcılığının ilk örneklerinden biri olması itibariyle de önem taşımaktadır.

Fütûḥu Mıṣr’ın bir kısmı ilk defa J. Karle (Göttingen 1856), Mısır’a ait bölümü H. Massé (Kahire 1914), Endülüs’e ait bölümü İngilizce tercümesi, notlar ve bir mukaddimeyle birlikte John Harris Jones (Göttingen-London 1858) tarafından neşredilmiş, kitabın tamamı Charles C. Torrey tarafından yayımlanmıştır (Leiden 1920 → New Haven 1922; Kahire 1411/1991). Eser Abdülmün‘im Âmir (Kahire 1961), Abdullah Enîs et-Tabbâ‘ (Beyrut 1964), Muhammed Sabîh (Kahire 1974), Hüseyin Âsî (Beyrut 1413/1992), Ali Muhammed Ömer (Kahire 1415/1995) ve Muhammed el-Huceyrî (Beyrut 1416/1996) tarafından da yayımlanmış, Abdullah Enîs et-Tabbâ‘, eserin Kuzey Afrika ve Endülüs’le ilgili kısımlarını Fütûḥu İfrîḳıyye (İfrîḳıyâ) ve Endelüs adıyla ayrıca neşretmiştir (Beyrut 1987). Albert Gateau, Torrey’in neşrini esas alarak eserin Kuzey Afrika ve Endülüs’ün fethiyle ilgili kısmında bazı küçük düzeltmeler yapmış ve bu kısmı notlar ilâve ederek Fransızca’ya çevirmiştir (Alger 1942, 1947). Charles C. Torrey ise Mısır ve Kuzey Afrika’da 643-705 yılları arasında gerçekleştirilen fetihlerle ilgili kısmı İngilizce’ye tercüme etmiştir (Biblical and Semitic Studies, New York 1901, s. 279-330). Bunların dışında bazı küçük bölümleri çeşitli Batı dillerine çevrilmiştir (Fütûḥu Mıṣr [nşr. Muhammed el-Huceyrî], neşredenin girişi, s. 43-44).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 19. cildinde, 278-279 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.