İBN ABDÛN el-FİHRÎ

440 (1048) yılı civarında Yâbüre’de (Evora) doğdu. On üç yaşlarında iken Ebü’l-Velîd b. Zâbit en-Nahvî el-Mâlekī’den dil ve edebiyat dersleri aldı; ayrıca Ebû Bekir Âsım b. Eyyûb, Ebû Mervân İbn Sirâc ve A‘lem eş-Şentemerî’den rivayette bulundu. Genç yaşta Yâbüre Emîri Ömer b. Muzaffer b. Eftas’ın ilgisini çekti. Ömer, Eftasîler’in son hükümdarı olarak Mütevekkil lakabıyla Batalyevs’te (Badajoz) iktidara gelince İbn Abdûn da onun kâtibi oldu. Batalyevsli bir Berberî hânedanı olan Eftasîler, 488 (1095) yılında Murâbıt ordusu kumandanı Sîr b. Ebû Bekir tarafından ortadan kaldırılınca Murâbıtlar’ın hizmetine girdi. Daha sonra Fas’a gitti ve Murâbıt Hükümdarı Yûsuf b. Tâşfîn ile oğlu Ali’nin kâtibi olarak görev yaptı. Bazı kaynaklarda vezirlik yaptığının belirtilmesi ve “zü’l-vizâreteyn” lakabıyla anılması, kâtip unvanının bazı devletlerde vezir karşılığında kullanılması sebebiyle olmalıdır. İbn Abdûn ailesini ziyarete gittiği Yâbüre’de 529 (1134) yılında vefat etti. Onun 520 (1126) veya 527’de (1133) öldüğü yolunda rivayetler de vardır (Kütübî, II, 388; Zehebî, XIX, 598).

Yüksek edebî kültüre ve güçlü bir hâfızaya sahip olan İbn Abdûn’un Ebü’l-Ferec el-İsfahânî’nin Kitâbü’l-Eġānî’sinin tamamını ezberlediği rivayet edilir. Nesir ve nazımdaki üstün yeteneğine rağmen resmî ve özel yazılarından birkaç örnekle, kendisini üne kavuşturan el-Ḳaṣîdetü’l-ʿAbdûniyye’si dışında pek az şiiri günümüze kadar gelebilmiştir. Öğrencileri arasında Kādî İyâz b. Mûsâ, Kādî Ebû Abdullah İbn Zerkūn ve Feth b. Hâkān gibi tanınmış şahsiyetler vardır.

Eserleri. 1. el-Ḳaṣîdetü’l-ʿAbdûniyye. İbn Abdûn’un şöhretini borçlu olduğu bu kaside, el-Bessâme (el-Beşşâme) bi-aṭvâḳı’l-ḥamâme ve Râʾiyyetü İbn ʿAbdûn adlarıyla da anılır. Yetmiş beş beyitten oluşan kaside “basît” bahrinde yazılmıştır. Ömer b. Muzaffer b. Eftas Murâbıtlar’a yenilince kendisi ve oğulları (Fadl ve Abbas) önce esir düşmüş, daha sonra da öldürülmüştür. Bunun üzerine İbn Abdûn onları ve Eftasîler’in yıkılışını konu alan tarihî kasidesini yazmıştır. Büyük İskender tarafından mağlûp edilen Pers Kralı III. Darius’tan itibaren gelip geçen diğer hânedanların uğradığı benzer âkıbetlere telmihlerde bulunan mersiye Arap edebiyatında onlara hak etmedikleri bir şöhret sağlamıştır (Brockelmann, İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi, s. 185). İbn Abdûn kasidede kader hakkındaki görüşünü açıkladıktan sonra bazı önemli tarihî şahsiyetleri sayar ve yok olan kavimlerden, yıkılan devletlerden bahseder. Şair, eski çağlardan başlayarak hayatları kötü bir şekilde sona eren hükümdarları kronolojik sırayla zikreder ve mülûkü’t-tavâif dönemine iki beyitle temas ettikten sonra son yirmi yedi beyitte Eftasîler’i anlatır. Metni, İbn Dihye el-Kelbî’nin el-Muṭrib (s. 27-33) ve Abdülvâhid el-Merrâküşî’nin Kitâbü’l-Muʿcib (s. 53-59) adlı eserlerinde yer alan kaside, şairin çağdaşı İbn Bedrûn (Abdülmelik b. Abdullah el-Hadramî) tarafından Kimâmetü’z-zehr ve ferîdetü’d-dehr (Kimâmetü’z-zehr ve ṣadefetü’d-dür, Şerḥu’l-Bessâme bi-aṭvâḳı’l-ḥamâme) adıyla şerhedilmiştir (nşr. R. Dozy, Leiden 1849; nşr. Muhyiddin Sabrî, Kahire 1340). Bu şerhi Ahmed b. Muhammed es-Safedî el-Hâlidî Ṭavḳu’l-ḥamâme fi’t-târîḫ ve’n-neseb li-mülûki’l-ʿAcem ve’l-ʿArab adıyla ihtisar etmiştir (yazmaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 320). İmâdüddin İsmâil b. Ahmed b. Esîr de kasideye ʿİbretü üli’l-ebṣâr fî mülûki’l-emṣâr adıyla hem şerh (a.g.e., a.y.; Suppl., I, 480) hem de zeyil yazmıştır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1329). Ayrıca Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin de şerhettiği kasideyi M. Hoogvleit Prolegomena ad editionem celebratissimi Aben Abduni poematis in luctuosum Aphtasidarum interitum adıyla (Leyde 1939), Hollandalı şarkiyatçı Reinhart Dozy de İbn Bedrûn’un şerhiyle birlikte Şerḥu Ḳaṣîdeti İbn ʿAbdûn li’bn Bedrûn: Commentaire historique sur le poème d’Ibn-Abdoun par Ibn-Badroun başlığıyla yayımlamıştır (Leyde 1846, 1848). Edmond Fagnan’ın Fransızca çevirisi, Merrâküşî’nin Kitâbü’l-Muʿcib’inin tercümesi olan Histoire des Almohades’de (Alger 1893, s. 65-74), Francisco Pons Boigues’in İspanyolca tercümesi de Ensayo bio-bibliográfico sobre los historiadores y geógrafos arábigo-españoles adlı eserinde (Madrid 1898, s. 190-198) yer almaktadır.

2. Dîvânü İbn ʿAbdûn. İbn Abdûn’un haberleri, eser ve şiirleri Ebû İshak İbrâhim tarafından derlendiği gibi (İbn Beşküvâl, II, 567) Abdülkerîm Hamîde tarafından da İbn ʿAbdûn aḫbâruhû ve âs̱âruhû adıyla doktora tezi olarak hazırlanıp yayımlanmış (Tunus 1987), Selîm Tinnîr de muhtelif eserlerde dağınık halde bulunan şiirlerini derleyerek Dîvânü İbn ʿAbdûn adıyla neşretmiştir (Dımaşk 1998).

Kaynaklarda İbn Abdûn’un Nuṣretü Ebî ʿUbeyd ʿalâ İbn Ḳuteybe (el-İntiṣâr li-Ebî ʿUbeyd ʿalâ İbn Ḳuteybe) adlı bir eserinden de söz edilmektedir (a.g.e., a.y.; Zehebî, XIX, 598). Ayrıca Bağdâdî, el-Müstaʿreb fî taʿlîmi remyi’l-bünduḳ adlı bir eseri de İbn Abdûn’a nisbet etmektedir (Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 619).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 19. cildinde, 267-268 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.