İBN DOKMAK

750’de (1349) Kahire’de doğdu. Memlük Sultanı el-Melikü’n-Nâsır Muhammed b. Kalavun’un emîrlerinden Türk asıllı Dokmak’ın (Tokmak) soyundan geldiği için bu adla anılmıştır. Askerlik mesleğine göre yetiştirildi; fakat ilme olan merakı sebebiyle bazı Hanefî fakihlerinden fıkıh tahsil etti ve ayrıca Arap edebiyatıyla ilgilendi. Daha sonra tarih araştırmalarına başladı; kendini tamamen bu ilme vererek devrinin ileri gelen tarihçileri arasına girmeyi başardı ve “Mısır tarihçisi” unvanını aldı. İbn Hacer’in güvendiği ve faydalandığı bir âlimdi. Hanefî mezhebine aşırı bağlılığı yüzünden bir eserinde İmam Şâfiî hakkındaki olumsuz kanaat ve sözlere yer verdiğinden dolayı Şâfiî Kadısı Celâleddin tarafından yargılandı; o sözleri başkalarının eserlerinden naklettiğini söylediyse de hapis cezasına çarptırıldı (804/1401-1402). Ömrünün sonlarında Dimyat valiliğine getirildi; ancak kısa bir süre sonra görevden alındı ve çok geçmeden 22 Zilhicce 809’da (30 Mayıs 1407) Kahire’de vefat etti; 790 (1388) yılında öldüğü de rivayet edilir (Süyûtî, I, 556).

İbn Dokmak hoşuna gitmeyen kimselerin dahi aleyhinde konuşmayan, iyilik sever, insanlara saygılı bir kişiydi. Memlük tarihini, teşkilâtını iyi bilir ve devlet adamlarını iyi tanırdı. Çok okuyan ve çok yazan bir âlim olarak isim yapmıştır; 200 kadar kitap kaleme aldığı rivayet edilmektedir. Ancak yazılarında dil yanlışlarının bulunduğu, ifade tarzının çok basit olduğu ileri sürülür. Eserlerinde Azîmî, İbnü’l-Esîr, Sıbt İbnü’l-Cevzî, İbn Abdüzzâhir, Zehebî ve Safedî’den faydalanmıştır.

Eserleri. İbn Dokmak’ın başlıca eserleri şunlardır:

1. Nüzhetü’l-enâm fî târîḫi’l-İslâm. On iki cilt olduğu kaydedilen bu eser, başlangıçtan 799 (1396-97) yılına kadar gelen umumi bir tarih olup ancak bir kısmı günümüze intikal etmiştir. Müellif, özellikle Memlük tarihi ağırlıklı olmak üzere Kuzey Afrika ve Hicaz’da cereyan eden olaylara ve İlhanlılar ile Altın Orda Hanlığı’na dair geniş bilgiler vermektedir. Eserin 272-499 (885-1105) yıllarına ait olayları ihtiva eden, içinde yirmi beş yıllık bir dönemi eksik II. cildinin yazma nüshası Millet Kütüphanesi’nde (Feyzullah Efendi, nr. 1549) ve Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Tarih, nr. 1740) bulunmaktadır. Eserin iki cildi de Gotha Kütüphanesi’ndedir (nr. 1571, 1572). Bunlardan biri 710-712 (1310-1313) ve 742-743 (1341-1343), ikincisi 768-799 (1366-1397) yıllarına ait olayları ihtiva eder. Takıyyüddin İbn Kādî Şühbe bu eserden el-Münteḳā min Târîḫi İbn Doḳmâḳ adıyla seçmeler yapmıştır (Selâhaddin el-Müneccid, s. 238, 240).

2. el-Cevherü’s̱-s̱emîn fî siyeri’l-ḫulefâʾ ve’l-mülûk ve’s-selâṭîn. Sultan Berkuk’un isteğiyle yazılan eseri İbn Tağrîberdî (el-Menhelü’ṣ-ṣâfî, I, 121) ve Sehâvî (eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, I, 146) Aḫbârü’d-devleti’t-Türkiyye adıyla kaydederler. Hz. Ebû Bekir zamanından başlayarak 797 (1395) yılı sonuna kadar gelen, halife ve hükümdarlardan bahseden muhtasar bir İslâm tarihidir. Saîd Abdülfettah Âşûr (Mekke 1403/1982) ve Muhammed Kemâleddin İzzeddin Ali (I-II, Beyrut 1405/1985) tarafından yayımlanmıştır.

3. ʿİḳdü’l-cevâhir fî sîreti’l-Meliki’ẓ-Ẓâhir. 805 (1402) yılına kadar Mısır’a hâkim olan hükümdarlar ve özellikle Berkuk devri tarihi hakkındadır. Müellif, daha sonra bu eseri Yenbûʿu’l-meẓâhir fî sîreti’l-Meliki’ẓ-Ẓâhir adıyla ihtisar etmiştir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1151, 2052).

4. Naẓmü’l-cümân fî ṭabaḳāti aṣḥâbi imâmine’n-Nuʿmân. Üç ciltlik bir Hanefî tabakatı olup ilk cildi Ebû Hanîfe’ye, diğer ikisi IX. (XV.) yüzyıla kadar yaşayan Hanefî fakihlerine tahsis edilmiştir. Kureşî’nin el-Cevâhirü’l-muḍıyye’sinin bir muhtasarı mahiyetinde olan eserin I. cildi Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Turhan Vâlide Sultan, nr. 251), ilk dört tabakayı ihtiva eden ve müellif hattıyla olan II. cildi de aynı kütüphanede (Serez, nr. 1827) kayıtlı bulunmaktadır.

5. Kitâbü’l-İntiṣâr li-vâsıṭati ʿiḳdi’l-emṣâr. On büyük İslâm şehrinin tarih ve topografyaları hakkında kaleme alınmış on ciltlik bir eserdir. Ancak ya müellif bu kitabını planladığı şekilde tamamlayamamış ya da Kahire ve İskenderiye’ye ait olan IV ve V. ciltlerin dışındakiler kaybolmuştur. Mevcut bu iki cilt Karl Vollers tarafından (Bulak 1309-1310), ayrıca Muhammed Ali el-Biblâvî’nin hazırladığı indeksle birlikte birkaç defa yayımlanmıştır (Bulak 1314; Beyrut 1976; Beyrut, ts.; Frankfurt 1413/1992). Eser ed-Dürretü’l-muḍıyye fî fażli Mıṣr ve’l-İskenderiyye adıyla ihtisar edilmiştir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 305, 743). Sylvie Denoix, İbn Dokmak’ın el-İntiṣâr’ı ile Makrîzî’nin el-Ḫıṭaṭ’ına dayanarak Kahire hakkında bir eser yazmış (Décrive le Caire: Fustāt-Misr d’après Ibn Duqmāq et Maqrīzī: L’histoire d’une partie de la ville du Caire d’après deux historiens égyptiens des XIV^e-XV^e siècles, Kahire 1995), Ahmed Abdülmecîd Herîdî de yine Makrîzî’nin el-Ḫıṭaṭ’ı ile el-İntiṣâr’da geçen şahıs isimleri, tarihler, kitaplar, çeşitli metinler, âyetler, hadisler, atasözleri-deyimler, şiir kafiyeleri ve yer isimleri için bir indeks hazırlamış, bu çalışması Institut Français d’Archéologie Orientale du Caire tarafından üç cilt halinde yayımlanmıştır (Fihristü Ḫıṭaṭi Mıṣr, Fihrisün taḥlîliyyün li-Kitâbey İbn Doḳmâḳ ve’l-Maḳrîzî ʿan Mıṣr [Kitâbü’l-İntiṣâr, Kitâbü’l-Ḫıṭaṭ], Index des Ḫıṭaṭ index analytique des ouvrages d’Ibn Duqmāq et de Maqrīzī sur le Caire, I-III, Kahire 1983-1984). el-İntiṣâr, Makrîzî’nin el-Ḫıṭaṭ’ını yazarken istifade ettiği halde ismini anmadığı kaynaklardan biridir.

6. el-Künûzü’l-maḫfiyye (ḫafiyye) fî terâcimi(târîḫi)’ṣ-ṣûfiyye (İA, V/2, s. 723).

7. Tercümânü’z-zamân fî terâcimi’l-aʿyân. Alfabetik olarak düzenlenmiş bir biyografi kitabıdır. Hacimli bir eser olduğu anlaşılan bu kitabın dört cildi (VIII, XI, XIII, XVI) Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (III. Ahmed, nr. 2927).

8. Ferâʾidü’l-fevâʾid (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1243). Rüya tabirinden bahseder.

9. ed-Dürrü’l-münaḍḍad fî aʿyâni ümmeti Muḥammed (Îżâḥu’l-meknûn, I, 450).

İbn Dokmak’ın bunlardan başka çeşitli âyetlerin tefsirine dair bazı risâleleri de vardır (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 246).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 19. cildinde, 414-415 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.