İBN EBÜ’l-EŞ‘AS

Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Genç denecek bir yaşta İran’ın Fars bölgesinde resmî bir görevde bulunmuş, bilinmeyen bir sebepten malları müsadere edilmiş ve memleketini terketmek zorunda kalmıştır. Ünlü Buhtîşû‘ ailesine mensup Ubeydullah b. Cibrâîl onun bu dönemde henüz tıp ilmiyle meşgul olmadığını, memleketini terkedişinin ardından Musul’a yerleştiğini ve burada Hamdânî Emîri Nâsırüddevle’nin oğlunu tedavi ederek itibar kazandığını rivayet etmektedir. Bu bilgileri aktaran İbn Ebû Usaybia, ayrıca onun Kitâbü’l-Ġāzî ve’l-muġtezî adlı eserini Safer 348’de (Nisan 959) Ermenistan’daki Berkâ Kalesi’nde tamamladığını kaydetmektedir ki buradan hareketle onun bu dönemde Musul’a saldıran Muizzüddevle ed-Deylemî’den kaçarak bir ara Ermenistan’a gittiği veya buradaki Berkâ Kalesi’ne bir müddet hapsedildiği sonucuna varılmaktadır. Tekrar Musul’a dönen İbn Ebü’l-Eş‘as ömrünün sonuna kadar burada yaşamıştır. Vefat tarihi İbn Ebû Usaybia tarafından -birkaç yıllık küsuru ile birlikte- 360 (971) olarak kaydedilmiştir.

Uzun bir ömür sürdüğü, dinî tefekkür konularında derinliğe sahip olduğu belirtilen İbn Ebü’l-Eş‘as’ın, tıp tahsilini kimden ve nerede gördüğü bilinmemekle birlikte çok sayıda öğrenci yetiştirdiği anlaşılmaktadır. Başta oğlu Muhammed olmak üzere Muhammed b. Sevvâb el-Mevsılî ile Ahmed b. Muhammed el-Beledî öğrencilerinin en ünlüleridir. Öğrencilerinin uzman birer hekimken bile hocalarıyla sıkı temas halinde oldukları anlaşılmaktadır. Nitekim adı geçen son iki öğrencisinin isteği üzerine İbn Ebü’l-Eş‘as Kitâbü’l-Edviyeti’l-müfrede adıyla basit ilâçlar üzerine bir eser yazmış ve eserinin söz konusu öğrenciler gibi uzmanlık seviyesine gelmiş hekimlere hitap ettiğini, genel tıp meraklıları ve öğrencilerini ilgilendirmediğini belirtmişti. İbn Ebü’l-Eş‘as ve çalışmaları hakkındaki en geniş bilgiyi veren İbn Ebû Usaybia (ʿUyûnü’l-enbâʾ, s. 331-333) adları geçen iki öğrencisi hakkında da bilgi vermektedir. Bunlar tıbbın hem teori hem de pratiğinde çok başarılı olup uzun yıllar İbn Ebü’l-Eş‘as’la birlikte çalışmışlardır. Özellikle Beledî’nin Fâtımî Veziri İbn Killis’e ithaf ettiği Kitâbü Tedbîri’l-ḥabâlâ ve’l-eṭfâl ve’ṣ-ṣıbyân ve ḥıfẓı ṣıḥḥatihim ve müdâvâti’l-emrâżi’l-ʿârıża lehüm adlı eseri zikre değer bir çalışmadır (krş. Dâvir M. es-Sâmirî, XIV/36 [1408/1988], s. 257; Ullmann, Islamic Medicine, s. 109; Sezgin, III, 318).

İbn Ebü’l-Eş‘as’ın tıbba dair çalışmaları arasında, Câlînûs (Galen) külliyatı üzerinde yaptığı düzenlemeler ve onun bazı eserlerine yazdığı şerhler özellikle kayda değer bulunmaktadır. İbn Ebû Usaybia’ya göre bir Câlînûs uzmanı olan İbn Ebü’l-Eş‘as, bu filozof-tabibe ait on altı eserlik külliyatı yeni bir bölümlemeye tâbi tutmuş ve böylece kendisinden sonraki tıp araştırmacılarına önemli kolaylıklar sağlamıştır.

İbn Ebü’l-Eş‘as’ın felsefî-aklî ilimlere de ilgi duyduğu, bu konuda eserler verdiği kaydedilmektedir. İbn Ebû Usaybia, bu eserlerinden biri olan Kitâb fî ʿilmi’l-ilâhî’nin müellif hattıyla bir nüshasını gördüğünü yazmakta, ayrıca onun Câlînûs külliyatı için yaptığı düzenlemenin benzerini Aristo’nun kitapları için de yaptığını belirtmektedir. Zoolojiyle ilgili önemli çalışmaları da bulunan İbn Ebü’l-Eş‘as’ın Kitâbü’l-Ḥayevân’ı Aristo zoolojisinden nisbeten bağımsız tarzda kaleme alınmış bir incelemedir. Bu eserde canlılar âlemi üçe ayrılmaktadır: el-Hayyü’l-mâlik (yönetici canlı, insan), el-hayyü’l-memlûk (evcil hayvanlar), el-hay lâ mâlik ve lâ memlûk (vahşi hayvanlar). Son kategoriye girenler de tabiatlarına göre ayrıntılı şekilde tasnif edilmiştir. Ancak müellifin bu eserini bitiremeden öldüğü söylenir (Kruk, II [1986], s. 210-211). Abdüllatîf el-Bağdâdî’nin bu eserin bir özetini yazdığı ayrıca kaydedilmiştir (Muhammed Bâkır Ulvân, s. 29).

Eserleri. Fuat Sezgin İbn Ebü’l-Eş‘as’ın günümüze ulaşan eserlerini şu şekilde sıralamaktadır (GAS, III, 302):

1. Kitâbü’l-Edviyeti’l-müfrede.

2. Kitâbü’l-Ġāzî ve’l-muġtezî.

3. Risâle fi’n-nevm ve’l-yaḳaẓa.

4. Kitâbü’l-Ḥayevân.

5. Tafṣîlü Kitâbi Câlînûs fî Üsṭuḳussât.

6. Kitâbü’l-Mizâc.

Günümüze ulaşmayan eserleri ise ʿUyûnü’l-enbâʾ (s. 332) ve Keşfü’ẓ-ẓunûn’da şu şekilde tesbit edilmiştir:

1. Kitâb fî ʿilmi’l-ilâhî.

2. Kitâbü’l-Cüderî ve’l-ḥaṣbe (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1408).

3. Kitab fi’s-sirsâm ve’l-birsâm ve müdâvâtihimâ (a.e., II, 1424).

4. Kitâb fi’l-ḳūlunc ve eṣnâfihî ve müdâvâtihî ve’l-edviyeti’n-nâfiʿa minhü (bu esere Fahreddin es-Sâatî tarafından tekmile [a.e., II, 1451], Abdüllatîf el-Bağdâdî tarafından da bir telhis [Ali Abdullah ed-Deffâ‘, s. 196] yazılmıştır).

5. Kitâb fi’l-baraṣ ve’l-behaḳ ve müdâvâtihimâ (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1402).

6. Kitâbü’l-Mâlîḫûlyâ (a.e., II, 1455).

7. Kitâbü Terkîbi’l-edviye (a.e., I, 401).

8. Kitâbü Emrâżi’l-miʿde ve müdâvâtihâ.

9. Şerḥu Kitâbi’l-Firaḳ li-Câlînûs (a.e., II, 1446).

10. Şerḥu Kitâbi’l-Ḥummeyât li-Câlînûs (a.e., II, 1413).

11. Kitâbü’ṣ-Ṣarʿ (a.e., II, 1432).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 19. cildinde, 462-463 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.