https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-ebur-rical-safiyyuddin
1029 Şâbanında (Temmuz 1620) San‘a’nın batısındaki Ehnûm’un (Ühnûm) Şebat beldesinde doğdu. Nesebinin Hz. Ömer’e ulaştığı söylenir (Şevkânî, I, 59). İlk öğreniminden sonra San‘a, Şehâre, Sa‘de, Taiz, Ebb ve Harce’de İmam Müeyyed-Billâh Muhammed b. Kāsım, İbrâhim b. Muhammed el-Müeyyedî, İzzeddin İbn Düreyb, Muhammed b. Hasan b. Kāsım, Kādî Ahmed b. Sa‘deddin el-Mestûrî ve Kādî İbrâhim b. Yahyâ es-Sühûlî gibi Zeydî, Mâlikî ve Şâfiî âlimlerinden hadis ve fıkıh tahsil etti. Kısa zamanda şöhreti Yemen’de yayıldı ve İmam Mütevekkil-Alellah İsmâil b. Kāsım tarafından San‘a hatipliğiyle kadılık ve resmî yazışmaları yürütmekle görevlendirildi. Bu vazifesi imamın ölümüne kadar (1677) devam etti. Öğretim faaliyetleri ve yetiştirdiği öğrenciler hakkında kaynaklarda bilgi bulunmayan, asıl ihtisas alanı hadis ve fıkıh olmakla birlikte daha çok tarih, tabakat ve dil konularındaki çalışmalarıyla ün kazanan İbn Ebü’r-Ricâl 5 veya 6 Rebîülevvel 1092 (25 yahut 26 Mart 1681) tarihinde San‘a’da vefat etti ve Ravza denilen yerde defnedildi (Kehhâle, V, 11, müellif burada İbn Ebü’r-Ricâl Ahmed ile babası Sâlih’i birbirine karıştırmıştır). İbn Ebü’r-Ricâl, edip ve âlim bir şahsiyet olan torunu Ahmed b. Ali’den (ö. 1191/1777) ayrılması için Âl-i Ebü’r-Ricâl arasında “el-Kebîr” diye de anılmıştır.
Eserleri. İbn Ebü’r-Ricâl çeşitli konularda yirmiye yakın eser kaleme almışsa da bunların çok azı zamanımıza ulaşmıştır.
1. Maṭlaʿu’l-büdûr ve mecmaʿu’l-buḥûr. Zeyd b. Ali ve evlâdından itibaren müellifin zamanına kadar gelen 1300’den fazla Iraklı ve Yemenli imam ve âlimin alfabetik sıraya göre biyografilerini ihtiva eden, aynı zamanda Yemen coğrafyası arkeolojisiyle ilgili önemli bilgiler veren geniş bir çalışmadır. Müellif eserini kaleme alırken özellikle Ahmed b. Abdullah İbnü’l-Vezîr’in Târîḫu’l-vezîr, İbnü’l-Ehdel’in Tuḥfetü’z-zemen fî târîḫi sâdâti’l-Yemen, İbn Fend diye bilinen Muhammed b. Ali Yûnus’un el-Levâḥiḳu’n-nediyye li’l-Ḥadâʾiḳi’l-verdiyye, Hâkim el-Cüşemî’nin Şerḥu ʿUyûni’l-mesâʾil ve Yahyâ b. Mehdî el-Hasenî’nin Ṣılatü’l-iḫvân gibi eserlerinden faydalanmıştır. Sadece nakille yetinmeyen müellif kaynaklarda verilen bilgileri zaman zaman eleştirmiştir. XX. yüzyılın başlarına kadar kaybolduğu sanılan, fakat daha sonra çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları bulunan eser henüz neşredilmemiştir.
2. Teysîrü (Tebşîrü)’l-iʿlâm bi-terâcimi terâcimeti’t-tefsîri’l-aʿlâm. Zeydî müfessirlerin biyografileriyle ilgili bir çalışmadır.
3. Taʿlîḳ ʿale’l-Müşeccer. Salâh b. Celâleddin Muhammed’in Zeydiyye imamlarına dair yazdığı el-Müşeccer adlı çalışmanın şerhidir.
4. İʿlâmü’l-müvâlî bi-kelâmi sâdâtihi’l-aʿlâmi’l-mevâlî. İlâhiyat konusunda yazılmış bir eserdir.
5. Teysîr (Tefsîr) eş-Şerîʿa. Bir önceki eserle aynı konuda bir çalışmadır.
6. er-Riyâżü’n-nediyye fî enne’l-fırḳate’n-nâciye ḥümü’z-Zeydiyye.
7. el-Mevâzînü’r-racîḥa li’l-berâhîni’ṣ-ṣaḥîḥa. İmam Mütevekkil-Alellah İsmâil’in el-ʿAḳīdetü’ṣ-ṣaḥîḥa adlı eserinin şerhidir.
8. Mecâzü men erâde’l-ḥaḳīḳa min murâdi ḥumâti’l-ḥaḳīḳa (bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Rieu, s. 158; Griffini, IV [1911-12], s. 1046-1048; Brockelmann, GAL Suppl., II, 561).
9. en-Nuṣûṣu’ẓ-ẓâhire fî iclâʾi’l-yehûdi’l-fâcire. Risâlede Arap yarımadasında ve diğer İslâm ülkelerinde yaşayan yahudilere karşı nasıl bir tavır takınılacağı hususu ele alınmaktadır. Yazma nüshası, Libya’da Tobruk şehrinin Cağbûb vadisindeki Senûsî Zâviyesi’nin kütüphanesinde bulunan bu küçük risâle Abdülhâdî et-Tâzî tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (Dirâsât Yemeniyye, sy. 4 [San‘a 1980]; aynı metnin bir başka neşri için bk. el-Baḥs̱ü’l-ʿilmî, sy. 32 [Rabat 1401/1981] s. 15-35).
İbn Ebü’r-Ricâl’in bunların dışında müellifin ailesinin şeceresini ihtiva eden İnbâʾü’l-ebnâʾ bi-ṭarîḳati selefihimü’l-ḥüsnâ ile el-Vechü’l-evceh fî ḥükmi’z-zevc elleẕî ḍayyaʿa’z-zevce, Teẕkiretü’l-ḳulûb elletî fi’ṣ-ṣudûr fî ḥayâti’l-ecsâm elletî fi’l-ḳubûr, Mecâlisü’t-tefhîm, Ḥayâtü’r-rûḥ fi’l-istidlâl bi-şehâdeti’n-nebî adlı kitap ve risâleleri (Brockelmann, GAL Suppl., II, 561; Ahmed Abdürrezzâk v.dğr., II, 604, 727; IV, 1810-1811), ayrıca şiirleri bulunmaktadır (şiirine örnek olarak bk. Muhibbî, I, 220-221).
BİBLİYOGRAFYA
el-Müeyyed-Billâh Muhammed b. İsmâil, Müẕekkirât (nşr. Abdullah Habeşî), Beyrut 1411/1991, s. 52.
Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, I, 220-221.
Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, I, 59-61.
C. Rieu, Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London 1894, s. 158.
Âgā Büzürg-i Tahrânî, eẕ-Ẕerîʿa ilâ teṣânîfi’ş-Şîʿa, Necef 1936, XXI, 153.
Brockelmann, GAL, III, 535; Suppl., II, 561.
Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 163.
Ziriklî, el-Aʿlâm, I, 135.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, I, 253; V, 11.
Eymen Fuâd Seyyid, Meṣâdiru târîḫi’l-Yemen fi’l-ʿaṣri’l-İslâmî, Kahire 1974, s. 243.
Nüveyhiz, Muʿcemü’l-müfessirîn, I, 41.
Ahmed Abdürrezzâk v.dğr., Fihristü maḫṭûṭâti mektebeti’l-câmiʿi’l-kebîr, Yemen 1984, II, 604, 727; IV, 1810-1811.
Habeşî, el-Fikrü’l-İslâmî fi’l-Yemen, s. 491.
Hüseyin Abdullah el-Ömerî, “Aḥmed b. Ṣâliḥ b. Ebi’r-Ricâl”, el-Mevsûʿatü’l-Yemeniyye, Beyrut 1412/1992, I, 54.
E. Griffini, “Lista dei manoscritti arabi nuovo fondo della Biblioteca Ambrosiana di Milano”, RSO, IV (1911-12), s. 1046-1048.
a.mlf., “İbn Ebirricâl”, İA, V/2, s. 729-730.
R. Traini, “Ibn Abi’l-Rid̲j̲āl”, EI2 (İng.), III, 688-689.
Hasan Yûsufî Eşkûrî, “İbn Ebi’r-Ricâl”, DMBİ, II, 653-654.
