https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-haccac-el-isbili
Çağdaşı İbn Bassâl ve diğer bazı ziraat bilginleri gibi onun da hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Erken dönemde Endülüs’e yerleşen Yemen asıllı Benî Lahm kabilesine mensup Benî Haccâc ailesindendir. Ailenin anne tarafından soyu, son Vizigot krallarından Olmundo’nun (Ole Mundo) kızı olup Batı Endülüs’te kendisine babasından geniş araziler kalan Sara’ya (Sâre el-Kūtıyye) ulaşır. Dolayısıyla bu aile mensupları tarih boyunca özellikle İşbîliye (Sevilla) ve Karmûne’de (Carmona) büyük emlâk sahibi oldukları gibi devlet hayatında da önemli görevlerde bulundular. Nitekim İbn Haccâc’dan bahseden kaynaklarda onun hakkında “vezir, hatip, edip, fakih, imam” gibi ifadeler geçmektedir. İbn Bessâm eş-Şenterînî (ö. 542/1147), İşbîliyeli edip ve şairler arasında tanıtacağı kimselerin listesinde İbn Haccâc’ın adını anmasına rağmen eserinin mevcut neşrinde ona dair bilgi yer almamakta, İbn Saîd de İbn Bessâm’ın onun hakkında kullandığı “ilim denizi, nazım ve nesir meydanında öncü” şeklindeki nitelemesinden sonra birkaç satırla kendisinden övgüyle söz etmektedir. Ahmed et-Tâhirî ve Hânî Muhyiddin Atıyye’nin, İbn Haccâc’ın 398 (1008) yılında doğup 467’de (1075) vefat ettiğine dair verdikleri bilginin (Mv.AU, VI, 189) kaynağı belirtilmediği gibi diğer kaynaklarca da teyit edilmemektedir. İbn Haccâc’ın İşbîliye saraylarında büyüdüğü, iyi bir tahsil görerek dinî ilimler, Arap dili ve edebiyatı alanında kendini yetiştirdiği, Yunan, Roma ve Nabatî dillerini öğrendiği anlaşılmaktadır. Çeşitli alanlardaki bilgisi yanında esas olarak ziraat sahasındaki uzmanlığıyla tanınan İbn Haccâc daha küçük yaşlardan itibaren saray bahçelerinde araştırma yaptı, seyahatleri sırasında edindiği bilgi ve tecrübeleri buralarda geliştirme imkânı elde etti. Tuleytula’da (Toledo) Zünnûnîler Hükümdarı Yahyâ b. İsmâil el-Me’mûn’un botanik bahçesinin başında bulunan İbn Vâfid ile bilgi alışverişinde bulundu. Onun zamanında İşbîliye gerek ekonomik gerek bilimsel araştırmalar bakımından önemli bir ziraat merkezi haline geldi. Ebü’l-Hasan Şihâb b. Muhammed el-Muaytî el-İşbîlî, Ebü’l-Hayr el-İşbîlî, İbn Bassâl, İbn Lûnkû, Tığnerî gibi ziraat âlimleri bilgi ve tecrübeleriyle bu gelişmeye öncülük ettiler.
İbn Haccâc’ın 466 (1073) yılında İşbîliye’de kaleme aldığı, İslâm öncesi ve sonrası dönem bilginlerinin görüş ve tecrübeleri yanında kendi devrindeki ilmî gelişmeleri de içeren el-Muḳniʿ fi’l-filâḥa adlı eseri Endülüs’te ziraat, botanik ve veterinerlik tarihinde müellifine haklı bir şöhret kazandırmıştır. Eserin ilk bölümünde ziraatla uğraşanlar için gerekli temel bilgiler yer almakta, elverişli toprağın, suların yüzeye yakınlık veya uzaklığının, tatlı ve acılığının nasıl bilineceği hususunda, toprağın sürülme ve ekim zamanı gibi konularda bilgi verilmektedir. Diğer bölümlerde ise iyi toprağın özellikleri, tohum ekimi için toprağın uygun hale getirilmesi, ekimi ve hasadı, çeşitli bitkilerin ekim zamanı ve bakımı, bahçe düzenlemesi, çiçek ve gül ziraatı ve bakımı, meyve ağacı dikim ve bakımı, üzüm çubuğu ve zeytin fidanının dikim ve bakımı, ağaç nakli, budama, aşılama, gübre kullanımı, ziraî hastalıklar ve tedavi şekilleri, ağaç kurtları ve diğer zararlıların yok edilmesi, meyve ve tahılları saklama usülleri, meyve ve tahıllardan yağ, pekmez vb. ürünler elde edilmesi, arı, güvercin, tavuk, kaz, tavus kuşu, keklik ve turna gibi hayvanların yetiştirilmesi, bunların avlanması ve bakımı gibi konularda bilgiler yer almaktadır. İbn Haccâc, İbn Bassâl’in aksine İslâm öncesi ve İslâm dönemine ait literatüre sıkça atıf yapmış, zaman zaman bunları kendi deneyleriyle karşılaştırmış, bazı eleştiri ve tercihlerde bulunmuştur (eserin kaynakları için bk. Beşîr Atıyye Atıyye, Hespéris Tamuda, XIX [1980-81], s. 47-74; J. M. C. Bravo, El Saber en Al-Andalus: Textos y Estudios, IV, 73-94). el-Muḳniʿin dikkat çeken bir tarafı da Arap müelliflerinden atıf yaptığı birkaç kişi (Râzî, İshak b. Süleyman, Sâbit b. Kurre, Ebû Hanîfe ed-Dîneverî) arasında Endülüslü bilginlerin bulunmamasıdır. el-Muḳniʿ, İbnü’l-Avvâm’ın el-Filâḥa’sının da önemli kaynaklarından biri olup toplam 173 yerde esere atıf mevcuttur (bk. bibl.).
el-Muḳniʿ fi’l-filâḥa’nın zeytinlerle ilgili bölümü José Maria Millás Vallicrosa ve Leoner Martinez Martin tarafından İspanyolca tercümesiyle birlikte neşredilmiş (“Un capitolo de la obra agronomica de Ibn Hayyay”, Tamuda, VI, Tetuan 1958, s. 45-69), İbrâhim Hamed Mehâviş ed-Düleymî, eseri Bağdat Üniversitesi’nde yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlamış (1981), daha sonra da Salâh Cerrâr ve Câsir Ebû Safiyye el-Muḳniʿin neşrini gerçekleştirmiştir (Amman 1402/1982; bu neşirle ilgili bir değerlendirme için bk. J. M. C. Bravo, al-Qantara, XI/1 [1990], s. 71-81). Julia Maria Carabaza Bravo, bu neşri esas alıp Granada Üniversitesi’nde doktora tezi olarak eseri bir incelemeyle birlikte İspanyolca’ya tercüme etmiştir (Aḥmad b. Muḥammad b. Haŷŷāŷ al-Išbīlī: Al-Muqniʿ Fīl-Filāḥa. Introduccion, estudio y traduccion, con glosario, I-II, 1988). İbn Haccâc el-Muḳniʿde veterinerliğe dair bir eserinden söz etmekle birlikte (el-Muḳniʿ fi’l-filâḥa, s. 66) onun bu eserinin günümüze ulaşıp ulaşmadığı hususunda bilgi yoktur.
BİBLİYOGRAFYA
İbn Haccâc el-İşbîlî, el-Muḳniʿ fi’l-filâḥa (nşr. Salâh Cerrâr – Câsir Ebû Safiyye), Amman 1402/1982, ayrıca bk. neşredenin girişi, s. c-ṭ.
İbn Bessâm eş-Şenterînî, eẕ-Ẕaḫîre, I, 25.
İbnü’l-Avvâm, el-Filâḥatü’l-Endelüsiyye (nşr. Enver Ebû Süveylim v.dğr.), Amman 1433/2012, VII, 142 (İndeks).
İbn Saîd el-Mağribî, el-Muġrib, I, 256.
M. Îsâ Sâlihiyye – Abdullah Fulayh, Fihrisü maḫṭûṭâti’l-filâḥa: en-Nebât, el-miyâh ve’r-rey, Küveyt 1408/1988, s. 122-124.
M. Mervân es-Seb‘, “Üsüsü’z-zirâʿa ve nüẓumühâ ʿinde’l-ʿArab”, İshâmâtü’l-ʿArab fî ʿilmi’l-filâḥa, Küveyt 1408/1988, s. 98-99.
el-Fâyiz Muhammed, “el-Efkârü’l-iḳtiṣâdiyye ve’l-ictimâʿiyye fî kütübi’l-filâḥati’l-ʿArabiyye inṭilâḳan mine’l-filâḥati’n-Nabaṭiyye”, a.e., s. 125, 133-134, 148.
Abdürrezzâk es-Semîr, “el-Ḥayvânâtü’z-zirâʿiyye fi’l-kitâbâti’l-ʿArabiyyeti’l-kilâsîkiyye”, a.e., s. 274-276.
Abdüllatîf Ubeyd, “el-Medresetü’l-filâḥiyye bi’l-Endelüs fi’l-ḳarneyni’l-ḫâmis ve’s-sâdis li’l-hicre”, a.e., s. 407, 408, 421.
Beşîr Atıyye Atıyye, “el-Kitâbâtü’l-ʿArabiyyetü’l-ḳadîme fi’l-filâḥa”, a.e., s. 10, 20, 34, 38.
a.mlf., “La bibliographie de al-Muqni d’Ibn Haggāg”, Hespéris Tamuda, XIX, Rabat 1980-81, s. 47-74.
J. M. C. Bravo, “Fuentes escritas y orales del tratado agrícola de Ibn Hayyay”, El Saber en Al-Andalus: Textos y Estudios (ed. A. Tawfik v.dğr.), Sevilla 1990, IV, 73-94.
a.mlf. – E. G. Sanchez, “Estado actual y perspectivas de los estudos sobre agronomia andalusi”, a.e. (ed. Fátima R. Castro – I. H. Jávega), Sevilla 2001, III, 103, 112-113, 117.
a.mlf., “La edición jordana de al-Muqniʿ de Ibn Ha`y`yā`y: Problemas en torno a su autoría”, al-Qantara, XI/1, Madrid 1990, s. 71-81.
E. G. Sanchez, “Agriculture in Muslim Spain”, The Legacy of Muslim Spain (ed. Salma Khadra Jayyusi), Leiden 1992, s. 990, 991.
J. Vernet, “Natural and Technical Sciences in Andalus”, a.e., s. 938, 942.
a.mlf. – J. Samso, “Teṭavvürâtü’l-ʿilmi’l-ʿArabî fi’l-Endelüs”, Mevsûʿatü târîḫi’l-ʿulûmi’l-ʿArabiyye (nşr. Rüşdî Râşid), Beyrut 1997, I, 357, 358, 374, 383.
Tevfîk Fehd, “ʿİlmü’n-nebât ve’z-zirâʿa”, a.e., III, 1082-1084.
Ahmed et-Tâhirî, eṭ-Ṭıb ve’l-filâḥa fi’l-Endelüs beyne’l-ḥikme ve’t-tecrîb, Dârülbeyzâ 1997, s. 18, 87, 91, 94, 130.
S. M. Imamuddin, “al-Filâhah (Farming) in Muslim Spain”, IS, I/4 (1962), s. 55, 58, 59, 69, 74.
Mustafa Abdülkādir Guneymât, “Teʾs̱îru ʿilmi’l-fıḳh fi’l-baḥs̱ ve’t-teʾlîfi’l-filâḥî ʿinde’l-Endelüsiyyîn”, Dirâsât, XXXIII/1, Amman 2006, s. 21-22, 23, 24, 25, 26, 27.
Ahmed et-Tâhirî – Hânî Muhyiddin Atıyye, “İbn Ḥaccâc el-İşbîlî”, Mv.AU, VI, 189-194.
