https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-halef
Hayatı hakkında yaptığı görev dışında bilgi yoktur. Doğum ve ölüm tarihleri tesbit edilememekte, ancak 437’de (1046) Mevâddü’l-beyân adıyla tanınan kitabının yazımını sürdürdüğü bilinmektedir (s. 396). Habbâl el-Mısrî’nin Vefeyâtü ḳavm mine’l-Mıṣriyyîn ve nefer sivâhüm’ünde (bk. bibl.) Şevval 455’te (Ekim 1063) öldüğünü söylediği Ebü’l-Hasan Ali b. Halef ez-Zeyyât adlı kişinin İbn Halef olması muhtemeldir.
Mevâddü’l-beyân, Dîvân-ı İnşâ’da görev yapan kâtipler için yazılmış bir el kitabıdır; ancak çeşitli bölümlerinde edebî nazariyeler üzerinde önemle durulduğu görülmektedir. Müellif özellikle dördüncü ve beşinci bölümlerde İbnü’l-Mu‘tez (ö. 296/908) ve Kudâme b. Ca‘fer’in (ö. 337/948 [?]) başlattığı terminoloji geleneğini tahlil eder ve onların kullandığı teknik terimler hakkında bilgi verip sık sık nakillerde bulunur; ancak yaptığı tahlillerin pek orijinal olduğu söylenemez. Diğer bölümlerde İbnü’l-Mu‘tez ve Kudâme’den başka Ebû Ali el-Fârisî, Ali b. Îsâ er-Rummânî, Ebû Ali Muhammed b. Hasan el-Hâtimî’den alıntılar yapar. Terimler ve tarifler hakkında en sık başvurduğu kaynak ise İbnü’l-Mu‘tezz’in Kitâbü’l-Bedîʿ adlı eseridir. Mevâddü’l-beyân Dîvân-ı İnşâ’daki kâtiplerin sahip olmaları gereken bilgileri, yazışmalarda uymaları zorunlu esas ve gelenekleri ihtiva etmesi ve ayrıca o dönemin sosyopolitik hayatı hakkında sağlıklı bilgiler vermesi açısından Fâtımî tarihi için birinci elden bir kaynaktır; nitekim Kalkaşendî Ṣubḥu’l-aʿşâ ve Ḍavʾü’ṣ-ṣubḥ’ta sık sık ona atıflarda bulunur.
On bölümden oluştuğu anlaşılan Mevâddü’l-beyân’ın sadece eksik bir nüshası günümüze ulaşmıştır. Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Fâtih, nr. 4128) muhafaza edilen yazmanın sekizinci bölümünün bir kısmı ile dokuz ve onuncu bölümleri kayıptır. Keşfü’ẓ-ẓunûn’da adı yanlış olarak Mevâridü’l-beyân şeklinde verilen eseri (II, 1888) ilim âlemine etraflıca tanıtan ve müellifi hakkında ilk araştırmayı yapan Abdülhamîd Sâlih’tir (Arabica, XX/2 [1973], s. 192-200). Daha sonra Hüseyin Abdüllatîf kitabın tamamını (Tripoli 1982), Hâtim Sâlih ed-Dâmin de belâgatla ilgili ikinci ve üçüncü bölümlerini (el-Mevrid, XVII/2 [1988], s. 131-157; XVII/3 [1988], s. 120-152) yayımlamıştır. Fuat Sezgin de eserin bir tıpkıbasımını yapmıştır (Frankfurt 1986).
İbn Halef eserinde Âletü(Âlâtü)’l-Küttâb adıyla bir kitap yazdığını (s. 326) ve Kitâbü’l-Ḫarâc adlı bir başkasını da yazmak istediğini (s. 31) söylemektedir.
BİBLİYOGRAFYA
İbn Halef, Mevâddü’l-beyân (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1986, s. 31, 326, 396; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 5-7.
Habbâl, Vefeyâtü ḳavm mine’l-Mıṣriyyîn ve nefer sivâhüm (nşr. İbrâhim Sâlih), Dımaşk 1416/1995, s. 162.
Kalkaşendî, Ṣubḥu’l-aʿşâ, VI, 432; VII, 78; X, 389.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1888.
Abdel Hamid Saleh, “Une source de Qalqašandī, Mawādd al-bayān, et son auteur, ʿAlī b. Ḫalaf”, Arabica, XX/2, Leiden 1973, s. 192-200.
a.mlf., “Ibn K̲h̲alaf”, EI2 Suppl. (İng.), s. 390.
S. A. Bonebakker, “A Fatimid Manual for Secretaries”, AION, nuova serie, XXVII (1977), s. 295-337.
Hâtim Sâlih ed-Dâmin, “Mevâddü’l-beyân li-ʿAlî b. Ḫalef el-Kâtib”, el-Mevrid, XVII/2, Bağdad 1988, s. 131-157; XVII/3 (1988), s. 120-152.
Abbâs Huccet Celâlî, “İbn Ḫalef”, DMBİ, III, 459.
