İBN ZÂKÛR

1076’da (1665) Fas şehrinde doğdu; tanınmış ailelerden İbn Zâkûr’a mensuptur. Dil, edebiyat, şiir, belâgat, tarih, fıkıh, hadis, usul, tıp, astronomi gibi çeşitli ilim dallarında zamanının meşhur âlimlerinden ders aldı. Bunlar arasında başta dil, edebiyat ve şiir üstadı Ebû Ali el-Yûsî olmak üzere Ebû Îsâ Muhammed Mehdî el-Fâsî, Muhammed b. Tayyib el-Kādirî ve Fas Kadısı Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Hârisî gibi âlimler sayılabilir. Daha sonra tahsilini ilerletmek, Tıtvân ve Cezayir’deki akraba kabirleriyle sâlih ve âriflerin türbelerini ziyaret etmek amacıyla seyahate çıktı. Merakeş’te Ebü’l-Abbas el-Attâr’dan İbn Sînâ’nın el-Urcûze fi’ṭ-ṭıbb’ını okuyup Tıtvân’da Ebü’l-Hasan Ali Bereke’nin, Cezayir’de Muhammed b. Muhammed b. Abdülmü’min el-Hasenî gibi âlimlerin ders halkalarına katıldı ve çeşitli icâzetler aldı. Bu seyahatlerin onun olgunlaşmasını, bilgi ve tecrübe kazanmasını büyük oranda etkilediği görülür. 20 Muharrem 1120’de (11 Nisan 1708) Fas şehrinde vefat etti.

Dindar bir kişiliğe, güçlü bir hâfızaya ve keskin bir zekâya sahip olan İbn Zâkûr on üç - on dört yaşlarında iken şiir söylemeye başlamış ve methiye, mersiye, gazel, zehriyyât, rebîiyyât, mev‘iza, ihvâniyyât gibi geleneksel formlarda ve müveşşah türünde, ayrıca bazı ilmî konuları açıkladığı didaktik tarzda birçok manzume kaleme almıştır. Çoğu hocaları ile evliyâ, meşâyih ve sâlih kişiler hakkında düzenlenmiş olan methiyelerinde mübalağaya kaçmış ve sunî sanatlara yönelmişse de duygularındaki yoğunluk ve samimiyet daha ön planda görülür. Bu manzumelerinden hocası Ali Bereke için yazdığı en beğenilenlerinden biridir. Mersiyelerinde acıma ve yakınmadan ziyade kişinin erdemlerini dile getirmiş, derin tecrübe ve ruhî coşkudan yoksun olan gazellerinde ise mânevî güzellikten çok fizikî güzellikleri tasvir etmiştir. Endülüs ve Mağrib şiirinde yaygın olan zehriyyât ve rebîiyyâtta da canlı biçimde tabiat, kır, bahçe, çiçek ve baharı tanımlayan edebî sanatlarla dolu örnekler vermiştir. Zühd ve takvâ sahibi olmasına rağmen bazı şiirlerinde geleneğe uyarak hamriyyât ve nesîbe de yer verdiği görülür. Şiirin geleneksel formlarını işlemedeki zayıflığını müveşşah türünde gösterdiği başarıyla kapatan İbn Zâkûr, Endülüs’ün en meşhur müveşşahlarına nazîreler yazmış ve bunları güç anlaşılır edebî sanatlarla, tarihî telmihler ve göz alıcı tasvirlerle bezemiştir. Müveşşah türü şiirlerinde işlediği temalar gazel, medih ve tasvirdir. Hutbe ve mektuplarıyla bazı kitaplarının mukaddimelerinde seci zayıflığı ve kısmen rekâket bulunan sanatlı bir edebî üslûp kullanmasına rağmen ilmî çalışmalarında yalın ve açık bir anlatım tarzı takip ettiği görülür.

Eserleri. 1. Neşrü ezâhîri’l-bustân fî men ecâzenî bi’l-Cezâʾir ve Tıṭvân min fużalâʾi’l-ekâbir ve’l-aʿyân. Cezayir ve Tıtvân’daki icâzet aldığı hocalarının biyografileriyle onlardan okuduğu kitaplardan bahseden fehrese türü bir seyahatnâmedir (Cezayir 1319; Rabat 1387/1967).

2. Miḳbâsü (Miʿyârü)’l-fevâʾid fî şerḥi mâ ḫafiye mine’l-Ḳalâʾid (Tezyînü Ḳalâʾidi’l-ʿiḳyân bi-ferâʾidi’t-tibyân, Ferâʾidü’t-tibyân ʿalâ Ḳalâʾidi’l-ʿiḳyân). Feth b. Hâkān el-Kaysî’nin Ḳalâʾidü’l-ʿiḳyân adlı biyografisine yazılmış bir hâşiyedir (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 2291).

3. el-Muʿribü’l-mübîn ʿan mâ teżammenehü’l-Enîsü’l-muṭrib ve Ravżatü’n-nisrîn. İbn Ebû Zer‘in el-Enîsü’l-muṭrib bi-ravżı’l-ḳırṭâs fî aḫbâri mülûki’l-Maġrib ve târîḫi medîneti Fâs ve İbnü’l-Ahmer’in Ravżatü’n-nisrîn adlı biyografik eserlerinin muhtasarıdır; müellifin adı zikredilmeksizin Cemʿu tevârîḫi Medîneti Fâs adıyla ve İtalyanca bir mukaddimeyle birlikte neşredilen eser (Roma 1295/1878) daha sonra Fas’ta da (ts.) basılmıştır.

4. ʿUnvânü’n-nefâse fî şerḥi (Dîvâni)’l-Ḥamâse. Ebû Temmâm’ın el-Ḥamâsetü’l-kübrâ adlı şiir antolojisinin şerhidir (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 317-318).

5. Tefrîcü’l-küreb ʿan ḳulûbi ehli’l-ereb (edeb) fî maʿrifeti Lâmiyyeti’l-ʿArab. Şenferâ’nın Lâmiyyetü’l-ʿArab adlı kasidesinin şerhi olup Zemahşerî’nin aynı kasideye yazdığı şerhle birlikte basılmıştır (Aʿcebü’l-ʿaceb fî şerḥi Lâmiyyeti’l-ʿArab, Kahire 1328).

6. Îżâḥu’l-mübhem min Lâmiyyeti’l-ʿAcem. Tuğrâî’nin Lâmiyyetü’l-ʿAcem adlı kasidesinin şerhidir (Ziriklî, VII, 230).

7. en-Nefeḥâtü’l-ereciyye ve’n-nesemâtü’l-benefseciyye bi-neşri mârâḳa (raḳḳa) min maḳāṣıdi’l-Ḫazreciyye. Abdullah b. Osman el-Hazrecî’nin aruza dair el-Ḳaṣîdetü’l-Ḫazreciyye’sinin şerhidir (Brockelmann, GAL Suppl., I, 545-546).

8. el-Cûd bi’l-mevcûd fî-şerḥi’l-Maḳṣûr ve’l-memdûd. İbn Mâlik et-Tâî’nin Tuḥfetü’l-mevdûd fi’l-maḳṣûr ve’l-memdûd adlı 164 beyitlik didaktik manzumesinin şerhidir (Abdülhafîz Mansûr, s. 343).

9. er-Ravżatü’l-ceniyye fî-żabṭı’s-seneti’ş-şemsiyye (er-Ravżatü’l-ceniyyetü’z-żâbıṭa li’s-seneti’ş-şemsiyye, Urcûze fi’t-tevḳīt ve ḥisâbi eyyâmi’l-ʿâm). Yılın günleri, takvim ve yıldız hesaplarıyla ilgili bir kasidedir (M. Haccî, s. 502).

10. er-Ravżü’l-erîż (erîc) fî bedîʿi’t-tevşîḥ ve münteḳa’l-ḳarîż. İbn Zâkûr’un divanıdır. Başlarda kafiyelerine göre alfabetik sırayla dizilen şiirlere daha sonra yeni yazılanlar düzensiz olarak eklenmiştir. Müellif nüshası Abdülhay el-Kettânî’nin özel kitaplığında bulunan divanın Rabat’taki el-Hizânetü’l-âmme’de de başka bir nüshası mevcuttur (nr. V, 189). Abdullah Kennûn el-Hasenî divandan seçtiği manzumeleri el-Münteḫab min şiʿri İbn Zâkûr adıyla yayımlamıştır (Kahire 1942, 1966).

İbn Zâkûr’un kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: eṣ-Ṣanîʿu’l-bedîʿ fî şerḥi’l-Ḥilliyyeti ẕâti’l-bedîʿ (Safiyyüddin el-Hillî’nin el-Kâfiyetü’l-bedîʿiyye’sinin şerhi), ed-Dürretü’l-meknûze fî-teẕyîli’l-Urcûze (İbn Sînâ’nın tıbba dair kasidesinin zeyli), Miʿrâcü’l-vüṣûl ilâ semâvâti’l-uṣûl (Cüveynî’nin el-Varaḳāt adlı usul kitabının nazma çekilmiş şekli), el-İstişfâʾ mine’l-elem bi-ẕikri ṣâḥibi’l-ʿAlem (el-İstişfâʾ mine’l-elem fi’t-teleẕẕüẕ bi-ẕikrâ âs̱âri ṣaḥibi’l-ʿAlem; Şeyh Abdüsselâm b. Meşîş’in şeceresi), Enfeʿu’l-vesâʾil fî eblaġi’l-ḫuṭab ve ebdeʾi’r-resâʾil, el-Ḥüsâmü’l-meslûl fî ḳaṣri’l-mefʿûl ʿale’l-fâʿil ve’l-fâʿil ʿale’l-mefʿûl, el-Ḥulletü’s-siyerâʾ fî ḥadîs̱i’l-Berâʾ (DMBİ, III, 612-613).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 457-458 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.