İBN ZÜR‘A

Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Çağdaşı olan İbnü’n-Nedîm onun Bağdat’ta ve 331 Zilhiccesinde (Ağustos 943), İbn Ebû Usaybia ise 371’de (982) doğmuş olduğunu söyler. İbnü’n-Nedîm, İbn Zür‘a’ya da yer verdiği eserini 377’de (987) yazdığına göre İbn Ebû Usaybia’nın kaydettiği tarihin doğru olması mümkün değildir. İbn Zür‘a, Fârâbî Bağdat’tan ayrıldıktan sonra bu şehirdeki Meşşâî okulunun en başarılı temsilcisi sayılan yakın dostu ve dindaşı Yahyâ b. Adî’den mantık, felsefe ve hıristiyan ilâhiyatı sahasında dersler aldı. Tıpla ilgilendiği biliniyorsa da bu alandaki tahsilini kimin yanında yaptığına dair herhangi bir bilgi yoktur. İbn Ebû Usaybia’nın naklettiğine göre Süryânîce’den Arapça’ya tercüme yapmanın yanında ders verir, eser telif eder, ayrıca Bizans ile ticaret yapardı. Fakat rakibi olan Süryânî tüccarlar onun aleyhinde birçok tezvirde bulundukları için başı bir türlü sıkıntıdan kurtulamamış ve bir ara malına el konmuştu. Hayatının sonuna doğru nefsin ölümsüzlüğü konusunda bir eser yazmak istiyordu; bunun için bir yıl gece gündüz çalışması ve yaşadığı sıkıntılı olaylar onda ruhî gerilime yol açmış ve sonuçta felç olmuştur. Bağdatlı hekimlerin daha önce hiç uygulamadıkları bir yöntemle onu kısmen iyileştirdikleri, ancak bir müddet sonra 398’de (1008) öldüğü kaydedilmektedir (ʿUyûnü’l-enbâʾ, s. 318-319).

X. yüzyılda ilim ve fikir hareketlerinin çok yoğun olduğu Bağdat’ta yaşamış olan İbn Zür‘a’nın Mu‘tezile kelâmcılarından ve İslâm filozoflarından büyük ölçüde etkilendiği anlaşılmaktadır. Bilhassa felsefe ile din arasında herhangi bir çelişki bulunmadığı konusundaki görüşleri Kindî’nin el-Felsefetü’l-ûlâ’sından, hüsün ve kubhun aklî olduğu yani iyilik ve kötülüğün mahiyetinin akılla tesbit edilebileceği şeklindeki görüşü de Mu‘tezile’den kaynaklanmıştır. Tabiatta meydana gelen olaylar arasında zorunlu bir sebep-sonuç ilişkisinin bulunduğu yolundaki görüşü ise hem Mu‘tezile’yi hem de Fârâbî’yi hatırlatmaktadır. Öte yandan onun 378 (988) yılında bir müslüman dostuna yazdığı mektupta Allah’ın sıfatları hakkında ileri sürdüğü fikirlerin de kendisi gibi Ya‘kūbî hıristiyan olan hocası Yahyâ b. Adî’nin Maḳāle fi’t-tevḥîd’inden, dolayısıyla Yeni Eflâtuncu doktrinden geldiği anlaşılmaktadır.

Eserleri. A) Felsefe. 1. Kitâbü’l-Ḥayevân li-Arisṭoṭâlîs. Aristo’nun Historia animalium adlı eserinin Süryânîce’den yapılmış tercümesidir (İbnü’n-Nedîm, s. 323). Tercümenin Nicolaus Damascenus’un Süryânîce bir ihtisarından yapılmış olması da muhtemeldir (Sezgin, III, 351).

2. Kitâbü Menâfiʿi aʿżâʾi’l-ḥayevân bi-tefsîri Yaḥyâ en-Naḥvî. Eserin adı, Aristo’nun De partibus animalium adlı kitabına Yahyâ en-Nahvî tarafından yapılmış tefsirin tercümesi olduğunu düşündürmektedir (İbnü’n-Nedîm, s. 323). Eser, Ali b. Şuayb el-Medâinî’nin Kitâb fî ʿilmi’l-ḫavâṣ adlı kitabında (Ankara, DTCF Ktp., İsmâil Saib Sencer, nr. 1682, vr. 3^b, 10^b) zikredilmektedir (Sezgin, III, 352).

3. Şerḥu Meʿânî ḳıṭʿa mine’l-maḳāleti’s̱-s̱âlis̱e min Kitâbi’s-Semâʾ. Aristo’nun De caelo adlı eserinin bir bölümü üzerine yapılmış bir incelemedir (İbn Ebû Usaybia, s. 319).

4. Risâle fî ʿilleti istinâreti’l-kevâkib maʿa ennehâ ve’l-kürât el-ḥâmile lehâ min cevher vâḥid. De caelo üzerine bir başka inceleme olup gök cisimlerinin Aristocu fizik esaslarına göre nasıl ışık verdiği hakkındadır (a.g.e., s. 319; ayrıca bk. Sezgin, VI, 240-241).

5. Maḳāle fi’l-aḫlâḳ (İbnü’n-Nedîm, s. 323). Ebû Hayyân et-Tevhîdî’nin İbn Zür‘a’ya nisbet ederek aktardığı ahlâk ilmine dair görüşler (el-İmtâʿ ve’l-müʾânese, III, 127-131) o dönemin fikir muhitinde bu eserin incelendiğini düşündürmektedir (DMBİ, III, 622).

6. Risâletü Dâmistiyûs fi’s-siyâse. İmparator Julianos’un veziri Themistius’a nisbet edilen bir siyaset kitabının Grekçe’den yapılmış tercümesi olup Luvîs Şeyho tarafından neşredilmiştir (el-Meşriḳ, XI/18 [1920], s. 881-889).

7. Risâle fi’d-difâʿ ʿani’l-müşteġılîne bi’l-manṭıḳ ve’l-felsefe. Günümüze yazma bir nüshası ulaşmıştır (bk. EI² [İng.], III, 979).

8. Risâle fî enne ʿilme’l-ḥikme aḳvâ devâʾî ilâ mütâbaʿati’ş-şerâʾiʿ. Felsefenin din ile uyumlu olduğu fikrinin savunulduğu bu eserden Ali b. Zeyd el-Beyhakī iktibaslarda bulunmaktadır (Tetimme, s. 75-76).

B) Mantık. 1. Kitâbü Bâriminyâs (el-ʿİbâre) li-Arisṭoṭâlîs el-Ḥakîm. Aristo’nun mantık külliyatının Peri Hermeneias kitabı üzerine bir incelemedir.

2. Kitâbü’l-Ḳıyâs li-Arisṭoṭâlîs el-Ḥakîm. Aynı külliyatın Analytica Priora kitabı üzerine bir incelemedir.

3. Kitâbü’l-Burhân li-Arisṭoṭâlîs el-Ḥakîm. Aynı külliyatın Analytica Posteriora kitabı üzerine bir incelemedir. Bu üç eser Cîrâr Cîhâmî ve Refîk el-Acem tarafından bir arada neşredilmiştir (Manṭıḳu İbn Zürʿa, Beyrut 1994).

4. Kitâbü’s-Sûfistîḳā. Organon’un altıncı kitabı olan De Sophisticis Elenchis’in tercümesidir. Modern neşri eserin başka tercümeleriyle birlikte Abdurrahman Bedevî tarafından yapılmıştır (Manṭıḳu Arisṭo, Küveyt-Beyrut 1980, III, 773-1054).

5. Aġrâżu kütübi Arisṭoṭâlîs el-Manṭıḳıyye (İbnü’n-Nedîm, s. 323; İbn Ebû Usaybia, s. 319).

6. Kitâbü Meʿânî Îsâġūcî (a.y.ler). Aġrâż adlı eserin İran ve Kalküta’da bulunan nüshaları Meʿânî’nin dokuz bölümünü de ihtiva etmektedir (bk. DMBİ, III, 622).

7. Eflâtun’un Phaidon adlı eserine Proklos tarafından yapılan şerhin Süryânîce’den kısmî tercümesi (EI² [İng.], I, 235).

C) Hıristiyan İlâhiyatı. 1. Risâle fî emri’l-ʿaḳl ve tems̱îli’l-eb ve’l-ibn ve’r-rûḥi’l-ḳuds bi’l-ʿaḳl ve’l-ʿâḳıl ve’l-maʿḳūl. Hıristiyan teslîs inancının Yeni Eflâtuncu terimlerle izahına yöneliktir.

2. Risâle ilâ ṣadîḳ müslim. Müellifin müslüman bir dostuna hitaben yazdığı ilâhî sıfatlarla ilgili risâledir.

3. er-Red ʿalâ evâʾili’l-edille fî uṣûli’d-dîn. Ebü’l-Kāsım Abdullah b. Ahmed el-Belhî’nin Hıristiyanlığı tenkit ettiği eserine reddiyedir.

4. Risâle ile’l-yehûdî Bişr b. Finhâs (Şuʿayb b. el-Ḥâsib). Bu dört eser P. Sbath tarafından neşredilmiştir (Vingt traités philosophiques d’auteurs arabers chrétiens du IX^e au XIV^e siècle, Kahire 1929, s. 19-52).

İbn Zür‘a’nın hıristiyan ilâhiyatına dair beş eseri daha günümüze ulaşmış olup Bibliothèque Nationale ve Vatikan kütüphanesinde mevcuttur (EI² [İng.], III, 979). Bunlardan dikkat çeken ikisi Risâle fi’t-tevḥîd ve Fi’d-difâʿ ʿani’l-ʿaḳīdeti’l-Yaʿḳūbiyye adını taşımaktadır.

İbn Zür‘a’nın tıpla meşguliyetini gösteren günümüze ulaşmış iki eseri daha bulunmaktadır. İskenderiye tıp çevrelerinde ortaya konmuş olan Cevâmiʿu’l-İskenderâniyyîn adlı tıp külliyatından Cevâmiʿu’l-Usṭuḳussât ve Cevâmiʿu’l-Mizâc adlı eserlerin Yahyâ en-Nahvî tarafından yapılmış tefsirleri üzerine İbn Zür‘a incelemelerde bulunmuştur. Bu iki eser Tahran Meclis Kütüphanesi’nde (nr. 6037/1, 2) kayıtlıdır (Sezgin, III, 147-148). Kîrillis (Fr. Cyrille) Haddâd, İbn Zür‘a’nın mevcut eserlerinden hareketle bir doktora tezi hazırlamış (‘İsa ibn Zur‘a, philosophe arabe et apologiste chrétien du X^e siècle, Sorbonne 1952) daha sonra bu eserini 1971 yılında Lübnan’da (Beyrut) neşretmiştir (Manṭıḳu İbn Zürʿa, s. 6).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 476-477 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.