İBN ZÜNBÜL

Doğduğu veya yaşadığı yer olması itibariyle Aşağı Mısır’da bulunan Mahalle’ye izâfetle Mahallî nisbesiyle veya remil ilmindeki mahareti dolayısıyla Remmâl unvanıyla anılırsa da daha ziyade babası Ali Zünbül’e nisbetle İbn Zünbül olarak tanınır. Remili iyi bildiği için Memlük Sultanı Kansu Gavri’nin (1501-1516) sarayında müneccimlik görevine getirilen İbn Zünbül, Mercidâbık ve Ridâniye savaşlarıyla Kahire’de Osmanlılar’a karşı direnen Tomanbay’ın sokak çatışmalarına şahit oldu. Memlükler’in son sultanı Tomanbay’ın cenaze namazında hazır bulundu. Memlük Sultanlığı’nın yıkılmasından sonra Mısır’da Osmanlı idaresi kurulurken Osmanlı idarecilerine eski idarî ve malî konularda yardımcı oldu. Bir süre İskenderiye civarındaki Ebûkīr’de ocak kâtipliği yaptı. Mısır’ın Osmanlı idaresine girmesinin ardından uzun süre yaşayan İbn Zünbül’ün vefat tarihi belli olmamakla birlikte 1553’ten sonra öldüğü bilinmektedir.

İbn Zünbül, daha çok Mısır’ın Yavuz Sultan Selim tarafından fethine dair tarihiyle tanınır. XVI. yüzyıldan beri uzmanların yanı sıra halkın da yaygın olarak okuduğu için çeşitli hacimlerde yazmaları bulunan eserin mufassal nüshaları Fetḥu Mıṣr ev aḫẕühâ mine’l-Cerâkise ʿalâ yedi’s-Sulṭân Selîm veya Ġazavâtü’s-Sulṭân Selîm Ḫân maʿa Ḳanṣu el-Ġavrî sulṭânü Mıṣr ve aʿmâlihâ adlarıyla bilinirken muhtasar nüshaları Vâḳıʿatü’s-Sulṭân Selîm Ḫân ismiyle tanınmıştır. Eserin müellifin kaleminden çıkan orijinal nüshası kaybolmuş, günümüze sonradan istinsah edilen yazmaları ulaşmıştır. Bunların da yapılan ilâvelerle veya kısaltılarak popüler hale getirildiği anlaşılmaktadır. Nitekim bazı nüshalarda “kāle en-nâkıl, kāle er-râvî, kāle eş-Şeyh Ahmed b. Zünbül” gibi ibarelere rastlanmaktadır.

Memlük Sultanı Kansu Gavri’nin Kahire’den Dımaşk’a hareket tarihi olan 1516’dan 1554 yılına kadar gelen ve giriş kısmı bulunmayan eser üç bölümden oluşmaktadır. 1516 yılından itibaren Osmanlı-Memlük ilişkileri, iki taraf arasındaki düşmanlık sebepleri ve Mercidâbık Muharebesi’nin ele alındığı birinci kısımda hadiselerin vuku tarihlerinden hiç söz etmeyen müellif bazan anlattığı olaylar arasında çelişkiye düşmektedir. Ridâniye Savaşı’ndan itibaren Mısır’daki Memlük emîrlerinin, özellikle Şâdî Bey el-A‘ver ile Sultan Tomanbay’ın direnişlerine dair olan ikinci bölümde destanî bir üslûpla Memlük askerlerinin savaş sistemlerinden ve olağan üstü kahramanlıklarından bahsedilir. Üçüncü bölümde ise Mısır’ın Osmanlı dönemindeki idarî ve iktisadî durumu ile Vezîriâzam Makbul İbrâhim Paşa’nın Mısır’da yaptığı düzenlemeler, ayrıca eyalette Süleyman Paşa, Dâvud Paşa ve Ali Paşa’nın görev yaptıkları istikrarlı dönemin olayları anlatılmıştır. Şahidi olmasına rağmen müellifin bu olayları çok kısa geçtiği dikkati çekmektedir.

İbn Zünbül’ün üslûbu çok basit olup bazan halk ağzına yaklaşmaktadır. Mısırlı tarih araştırmacıları, İbn Zünbül’ü Osmanlı devrinin cündî (askerî sınıfa mensup) müverrihlerinden birincisi sayar. Esas meslekleri tarihçilik olmayan, eserlerinde önsöz ve giriş bulunmayan, tarihî olayları incelemeden yazan ve sık sık olaylara müdahale eden bu ekolün diğer önemli temsilcileri İbrâhim es-Savâlihî ile Ahmed Kethüdâ Azbân ed-Demürdâşî’dir. Bizzat olayların içinde yaşayan İbn Zünbül genellikle gözlemlerini nakletmiştir. Bu bakımdan bazı abartılı ifadeleri istisna tutulursa eserinin orijinal bir kaynak olduğu söylenebilir. İbn Zünbül’ün eseri daha sonraki Mısır tarihçilerini çok etkilemiştir. Muhammed b. Ebü’s-Sürûr el-Bekrî, Mellevânî, Abdurrahman el-Cebertî, Hallâk ve Selimnâme müellifi Yûsuf Efendi eserlerini yazarken kitaptan faydalanmışlardır.

Münih Bayerische Staatsbibliothek’te (nr. 411-413), Wien Nationalbibliothek (nr. 928-930), Paris Bibliothèque Nationale (nr. 5818), Londra British Museum (Suppl., nr. 565-566) vb. dünyanın çeşitli kütüphanelerinde yazma nüshaları bulunan Fetḥu Mıṣr 1621 yılında Ahmed Süheylî tarafından Târîh-i Mısr-ı Cedîd adıyla Türkçe’ye çevrilmiş, bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde (Revan Köşkü, nr. 1417) kayıtlı olan bu tercüme İbrâhim Müteferrika’nın önsözüyle basılmıştır (İstanbul 1142). Süheylî, tercümesini ed-Dürretü’l-yetîme fî târîḫi Mıṣri’l-ḳadîme adlı eserinin bir bölümü olarak kullanmıştır.

İbn Zünbül’ün eseri Târîḫu’s-Sulṭân Selîm b. es-Sulṭân Bâyezîd Ḫân maʿa Ḳanṣu el-Ġavrî sulṭânü Mıṣr ve aʿmâlihâ adıyla taş basması olarak yayımlanmış (Kahire 1278), ayrıca J. P. Tercier tarafından Fransızca’ya çevrilmiştir. Yazma nüshası Bibliothèque Nationale’de bulunan bu tercüme, “Mémoire sur la conquête de l’Egypt par Selim, premier du nom, sultan ottoman” başlığı altında (Histoire de l’Académie royale des inscriptions et belles-lettres, XXI [1754], s. 559 vd.) değerlendirilmiştir. İbn Zünbül’ün tarihi Abdülmün‘im Âmir tarafından Âḫiretü’l-Memâlîk adıyla yeniden yayımlanmıştır (Kahire 1961).

İbn Zünbül’ün ayrıca coğrafya, hey’et ve remil ilmine dair eserleri de vardır. Genel coğrafyaya ait eseri Tuḥfetü’l-mülûk ve’r-reġāʾib limâ fi’l-ber ve’l-baḥr mine’l-ʿacâʾib ve’l-ġarâʾib adını taşımaktadır. Henüz nüshasına rastlanamayan bu eserin telif tarihi ve muhtevası hakkında bilgi yoktur. Bir parçası Berlin’de bulunan coğrafya ve hey’et ilmine dair el-Ḳānûn fi’d-dünyâ adlı eserinin 1562’de istinsah edilen bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Revan Köşkü, nr. 1638). 322 adet şekil ve resim ihtiva eden bu eser, III. Murad’ın emriyle 1575-1579 yılları arasında Milas Kadısı Abdurrahman Efendi tarafından biraz genişletilerek Acâib-i A‘zamî adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (Nuruosmaniye Ktp., nr. 3000, 3001). Eserin Arapça bir nüshası da Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (III. Ahmed, nr. 2844). İbn Zünbül’ün el-Maḳālât ve ḥallü’l-müşkilât fî ʿilmi’l-ḫaṭ ve’r-reml adlı eserinin birer nüshası Arkeoloji Müzesi (nr. 559) ve Hacı Selim Ağa (nr. 547) kütüphanelerinde kayıtlıdır. Kitabın Kahire’de el-Hey’etü’l-âmme li’l-kitâb (nr. 86) ve Hidiviyye kütüphanelerinde de (nr. 5/372) birer yazması mevcuttur. Müellifin eẕ-Ẕehebü’l-ibrîzi’l-muḥammer fî iḳtifâʾi ʿilmi’r-reml ve’l-es̱er adlı bir kitabından daha söz edilmektedir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 828).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 474-476 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.