https://islamansiklopedisi.org.tr/ibnul-cerrah-ebu-abdullah
243’te (857) Bağdat’ta doğdu. Halife Müstaîn-Billâh’ın kâtibi Dâvûd b. Cerrâh’ın oğlu, İbnü’l-Cerrâh Ali b. Îsâ ve Abdurrahman b. Îsâ vezir kardeşlerin amcasıdır. Mu‘tazıd-Billâh Ahmed b. Talha döneminde (892-902) sarayda divan kâtipliğiyle işe başladı ve Vezir Ubeydullah b. Süleyman’ın kızı ile evlendi. 286’da (899) Meşrik eyaletlerinin vergilerini toplamakla görevlendirildi; bazan da vezire vekâlet ediyordu. Halife Müktefî-Billâh zamanında (902-908) ordu kâtipliğine kadar yükseldi. 294’te (906) Meşrik eyaletlerine ait Divânü’l-harâc ve Dîvânü’d-dıyâ‘ ile Dîvânü’l-ceyş’in başında bulunuyordu. Aynı yıl birçok bölgeyi kasıp kavuran ve hac kafilelerine zarar veren Karmatîler’e karşı ordu hazırlamak üzere Kûfe’ye gönderildi (Taberî, X, 133). 295’te (908) Halife Müktefî-Billâh ölüm döşeğinde iken kardeşi Ca‘fer’i veliaht gösterdi, halifenin kısa bir süre sonra ölmesi üzerine de Ca‘fer’e Muktedir-Billâh unvanıyla biat edildi. Ancak aralarında İbnü’l-Cerrâh’ın da bulunduğu bazı devlet adamları anlaşarak Muktedir’i tahttan indirip İbnü’l-Mu‘tezz’i halife yaptılar (20 Rebîülevvel 296 / 17 Aralık 908); İbnü’l-Cerrâh da onun veziri oldu. Fakat ertesi gün düşmanları harekete geçerek Muktedir’i tekrar halife ilân ettiler ve kısa bir müddet sonra da İbnü’l-Mu‘tez ile İbnü’l-Cerrâh’ı öldürdüler. Başarılı bir idareci olmasının yanında tarih bilgisi (Taberî, Karmatîler’le ilgili bazı bilgileri ona dayanarak verir, bk. Târîḫ, X, 25, 122-123, 126, 130), genel kültürü, şair ruhlu mizacı ve faziletli kişiliğiyle de tanınan İbnü’l-Cerrâh ailesinin diğer fertleri gibi ilim ve edebiyatla da uğraşmıştır.
Eserleri. 1. Kitâbü’l-Varaḳa fî aḫbâri’ş-şuʿarâʾ. Çoğu başka kaynaklarda bulunmayan altmıştan fazla şairin hayatını ve bazı şiirlerini ihtiva eden eser Abdülvehhâb Azzâm ve Abdüssettâr Ahmed Ferrâc tarafından el-Varaḳa adıyla neşredilmiştir (bk. bibl.).
2. Men sümmiye mine’ş-şuʿarâʾ ʿAmren fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm. Mudar ve Rebîa kabileleriyle Yemen’e mensup Câhiliye ve İslâm dönemlerinde yaşamış Amr adlı şairler hakkındadır. Eserde 206 şair Câhiliye, muhadramûn, Emevî ve Abbâsî devirleri esas alınarak gruplandırılmakta, kendilerinden kısaca bahsedildikten sonra şiirlerinden örnekler verilmektedir. Kitabı Abdülazîz b. Nâsır el-Mâni‘ Men ismühû ʿAmr mine’ş-şuʿarâʾ adıyla yayımlamıştır (bk. bibl.).
3. Kitâbü’l-Vüzerâʾ (Cehşiyârî, s. 249; Dominique Sourdel eserden bazı parçaların günümüze ulaştığını kaydeder, EI2 [İng.], III, 750).
4. Kitâbü’ş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâʾ.
5. Kitâbü’l-Erbaʿa (son iki eser için bk. İbnü’n-Nedîm, s. 562).
BİBLİYOGRAFYA
Ebû Abdullah İbnü’l-Cerrâh, el-Varaḳa (nşr. Abdülvehhâb Azzâm – Abdüssettâr Ahmed Ferrâc), Kahire 1372/1953, Abdülvehhâb Azzâm’ın girişi, s. 12-16.
a.mlf., Men ismühû ʿAmr mine’ş-şuʿarâʾ (nşr. Abdülazîz b. Nâsır el-Mâni‘), Kahire 1412/1991, Hamed el-Câsir’in girişi, s. 9-22.
Taberî, Târîḫ (Ebü’l-Fazl), X, 25, 73, 122-123, 126, 130, 133, 140.
Cehşiyârî, el-Vüzerâʾ ve’l-küttâb, s. 249.
İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Şüveymî), s. 561-562.
Hatîb, Târîḫu Baġdâd, V, 255.
İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VII, 496; VIII, 9, 14-19.
İbn Hallikân, Vefeyât, III, 427.
Safedî, el-Vâfî, III, 61-62.
Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, III, 353-354.
Brockelmann, GAL Suppl., I, 224.
Ziriklî, el-Aʿlâm, VI, 355.
D. Sourdel, Le vizirat ʿAbbāside de 749 à 936, Damas 1959, I, 214-215, 335, 337, 361-364, 371-375; ayrıca bk. İndeks.
a.mlf., “Ibn al-D̲j̲arrāḥ”, EI2 (İng.), III, 750.
Tenûhî, “Kitâbü’l-Varaḳa”, MMİADm., XV/9-10 (1937), s. 335-339.
Claude Gilliot, “Textes arabes anciens édités en Égypte au cours des années 1990 à 1992”, MIDEO, XXI (1993), s. 436-437.
Sâdık Seccâdî, “İbn Cerrâḥ”, DMBİ, III, 218-219.
