İBNÜ’l-FARADÎ

351 (962) yılında Kurtuba’da (Córdoba) doğdu. Babasının ferâiz ilminde meşhur olması sebebiyle İbnü’l-Faradî diye anılır. Çocukluk ve gençlik yıllarını doğduğu şehirde geçirdi ve Yahyâ b. Mâlik b. Âiz, Muhammed b. Yahyâ el-Harrâz, Muhammed b. Muhammed b. Ebû Düleym, Ebû Abdullah İbn Fahhâr, İbn Ebû Zeyd, İbn Müferric, Ebû Ca‘fer İbn Avnullah ve Abbas b. Asbağ gibi hocalardan hadis, fıkıh, edebiyat ve tarih okudu. 382’de (993) hacca gitti. Mekke’de bulunduğu sürede Ebû Ya‘kūb İbnü’d-Dâhilî ve Ebü’l-Hasan İbn Cehdam ile diğer bazı âlimlerin derslerine katıldı ve onlardan rivayet için icâzet aldı. Hacdan dönerken bir müddet Mısır’da ve Kayrevan’da kalıp ilim adamlarının yanında bilgilerini genişletti. Endülüs’e dönüşünden sonra ders okutmaya başladı; aralarında kendisi gibi edip, şair ve âlim olan oğlu Ebû Bekir Mus‘ab ile İbn Abdülber en-Nemerî, İbn Hayyân, Ebü’l-Asbağ el-Ahfeş, İbn Battâl el-Kurtubî ve İbn Hazm’ın da yer aldığı birçok öğrenci yetiştirdi. Mervânîler’den Mehdî-Billâh el-Ümevî döneminde (1009-1010) Belensiye (Valencia), onun öldürülmesinden sonra da İstice (Ecija) kadılığına tayin edildi. Ancak Kurtuba’da bulunduğu bir sırada 6 Şevval 403 (20 Nisan 1013) günü Berberî isyancıları tarafından evinde öldürüldü. Harabe haline getirilen evinde çok zengin bir kütüphanesi vardı. Yaşadığı dönemde rivayet bilgisinin genişliği, hadis ezberlemedeki şöhreti ve ricâl tenkidi konusundaki birikimiyle büyük ün yapan İbnü’l-Faradî, Endülüs’ün âlimleri ve devlet adamları hakkında biyografi yazan ilk kişidir. Eserleri aynı zamanda ülkenin siyasî tarihi hakkında önemli bilgiler içerir. İlmî kişiliğinin yanında edebî yönüyle de tanınır; şiir yazdığı ve bir divanının olduğu rivayet edilmektedir.

Eserleri. 1. Târîḫu ʿulemâʾi’l-Endelüs (Târîḫu’l-ʿulemâʾ ve’r-ruvât li’l-ʿilm bi’l-Endelüs, Riyâżü’l-üns [Kitâbü’l-Mevṣûl] fî târîḫi ʿulemâʾi’l-Endelüs, Kitâbü Târîḫi’l-Endelüs ve ricâlihâ). İbnü’l-Faradî, başlangıçta bütün İslâm şehirlerindeki ulemâ hakkında geniş bir eser meydana getirmeyi arzulamışsa da bu amacına ulaşamamış ve yalnız Endülüs âlimleriyle yetinmiştir. On bölümden oluşan kitabın başında, ilk Endülüs Emevî emîri I. Abdurrahman’dan Halife II. Hişâm’ın tahta çıkışına kadar (756-976) süren Endülüs’ün siyasî tarihi kısa bir şekilde anlatıldıktan sonra âlimlerin biyografilerine geçilmektedir. Ebû Ali el-Gassânî, eserdeki edebiyatla ilgilenen hadis hâfızlarının biyografilerini seçerek bir cüz oluşturmuş, müellifin öğrencilerinden Muhammed b. Ahmed de esere bir zeyil yazmıştır. Humeydî’nin (ö. 488/1095) Ceẕvetü’l-muḳtebis’i de eserin ilk zeyillerindendir. Ancak asıl meşhur olan zeyli daha sonra İbn Beşküvâl’in kaleme aldığı Kitâbü’ṣ-Ṣıla’dır ve buna İbnü’l-Ebbâr et-Tekmile li-Kitâbi’ṣ-Ṣıla, İbnü’z-Zübeyr es-Sekafî de Ṣılatü’ṣ-Ṣıla adıyla birer zeyil yazmışlardır. İbn Abdülmelik ise hem İbnü’l-Faradî’ye hem İbn Beşküvâl’e, ikisine birden bir zeyil ve tekmile kaleme almıştır. Târîḫu ʿulemâʾi’l-Endelüs Francisco Codera y Zaidin (I-II, Madrid 1891-1892), İzzet el-Attâr Hüseynî (Kahire 1373/1954), İbrâhim el-Ebyârî (Kahire-Beyrut 1983-1984) ve Rûhiyye Abdurrahman es-Süyûfî (Beyrut 1417/1997) tarafından neşredilmiştir.

2. Kitâbü’l-Elḳāb. Muhaddislerin isimleriyle lakaplarının karıştırılması sonucunda ortaya çıkan yanlışlıkları düzeltmek amacıyla yazılan ilk eserlerden biridir. Kitabın Münteḫabü Kitâbi’l-Elḳāb adlı muhtasarı Muhammed Zeynühüm Muhammed Azeb (Beyrut 1412/1992) ve Ahmed el-Yezîdî tarafından yayımlanmıştır (Ebü’l-Velîd İbnü’l-Faraḍî el-Ḳurṭubî içinde, II, 185-326). Bu kitabın, müellifin el-Müʾtelif ve’l-muḫtelif li’l-ḥadîs̱ adlı eserinin bir bölümünü teşkil ettiği veya el-Müştebeh (el-Müteşâbih) fî esmâʾi ruvâti’l-ḥadîs̱ ve künâhim ve ensâbihim adlı eseriyle aynı olduğu da ileri sürülmektedir (a.g.e., II, 185-186).

İbnü’l-Faradî’nin kaynaklarda adı geçen Aḫbâru (Ṭabaḳātü) şuʿarâʾi’l-Endelüs, el-Müʾtelif ve’l-muḫtelif fi’l-ḥadîs̱, el-Müştebeh (el-Müteşâbih) fî esmâʾi ruvâti’l-ḥadîs̱ ve künâhim ve ensâbihim, Risâle fi’l-fıḳh, Kitâbü’l-Müʾellef fi’n-naḥviyyîn, Riyâżü’n-nüfûsi’n-naḳıyye fî ʿulemâʾ ve meşâyiḫi İfrîḳıyye adlı eserleriyle bir divanı ve birkaç risâlesi daha vardır (a.g.e., I, 377-397; DMBİ, IV, 398).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 39-40 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.