https://islamansiklopedisi.org.tr/ibnul-hac-el-abderi
640 (1243) yılından sonra Fas’ta doğdu. Kureyş kabilesinden Abdüddâr b. Kusay b. Kilâb’ın soyundan geldiği için Abderî nisbesiyle anıldı. İlk öğrenimini Fas şehrinde Ebû Abdullah el-Fâsî ve diğer bazı hocalardan yaptı. Çeşitli ilim merkezlerine seyahatlerde bulundu. Daha sonra hacca gitti ve ardından Kahire’ye yerleşti. Burada Hâfız Takıyyüddin Ubeyd b. Muhammed es-Siirdî’den İmam Mâlik’in el-Muvaṭṭaʾ adlı eserini dinledi; Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed el-Mercânî, Ebû İshak İbrâhim b. Yahlüf et-Tenesî el-Matmâtî ve Ebû Muhammed İbn Ebû Cemre gibi âlimlerden ders aldı. İbn Ebû Cemre en önemli hocası olup el-Medḫal adlı eserini onun teşvikiyle yazdı. Kahire medreselerinde hocalık yaptı; aralarında Abdullah el-Menûfî ve Halîl b. İshak el-Cündî’nin de bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. Özellikle bid‘at ve hurafelere karşı verdiği mücadele ile tanınan İbnü’l-Hâc hayatının sonlarına doğru gözlerini kaybetti ve 20 Cemâziyelevvel 737’de (25 Aralık 1336) Kahire’de vefat ederek Karâfe Mezarlığı’nda hocası İbn Ebû Cemre’nin kabri yakınına defnedildi. Jean-Claude Vadet ve Maryta Esperonnier’in bu tarihi onun doğumu için göstermeleri (bk. bibl.) bir zühul eseri olmalıdır. Brockelmann, İbnü’l-Hâcc’ın er-Riḥletü’l-Maġribiyye müellifi Abderî’nin oğlu olabileceğini ve İbnü’l-Hâc lakabını da bundan dolayı alabileceğini belirtirken (İA, I, 24; ayrıca bk. Kračkovskij, I, 368) Abdülganî Abbûd, İbnü’l-Hâcc’ın eğitim yönüyle ilgili çalışmasında (bk. bibl.) her ikisini aynı kişi olarak tanıtmıştır.
İbnü’l-Hâcc’ın şöhretine vesile olan eseri el-Medḫal ilâ tenmiyeti’l-(tetimme) aʿmâl bi-taḥsîni’n-niyyât ve’t-tenbîh ʿalâ baʿżi’l-bidaʿ (kes̱îrin mine’l-bidaʿi’l-muḥdes̱e) ve’l-ʿavâʾidi’lleti’ntuḥilet ve beyâni şenâʿatihâ ve ḳubḥihâ adını taşımaktadır. Kısaca Medḫalü’ş-şerʿi’ş-şerîf olarak da anılan eser 7 Muharrem 732’de (10 Ekim 1331) tamamlanmıştır. Moğol saldırıları ve Haçlı seferlerinin sebep olduğu siyasî çalkantılar yanında içtimaî ve iktisadî hayattaki çözülmelerin fert ve toplum üzerindeki tahriplerinin gittikçe arttığı bir dönemde dinin temel esaslarına aykırı âdet ve geleneklere, ibadetler etrafında oluşan bid‘atlara dikkat çekilerek bu tür davranışların şiddetle eleştirildiği eserde müslümanların dinleri hakkında doğru bilgi edinmeleri ve buna uygun şekilde yaşamalarının sağlanması amaçlanmıştır. Fıkhî konuların ağırlıklı olduğu eser genel anlamda bir eğitim kitabı sayılabilir. Çeşitli bölümlerde ayrıca eğitim ve öğretimle ilgili konulara, hoca-talebe ilişkilerine yer verilmiş olması kitabın bu yönüne dikkatleri çekmiş ve eser çeşitli çalışmalara konu olmuştur (bk. bibl.). Abdülkerîm b. Sâlih el-Hamîd de eserde mevcut bid‘at ve şirkle ilgili bilgileri es-Sirâc li-keşfi ẓulümâti’ş-şirk fî Medḫali İbni’l-Ḥâc adıyla kitap haline getirmiştir (Riyad 1411/1990). el-Medḫal’in çeşitli baskıları yapılmıştır (I-III, İskenderiye 1291; Kahire 1293, 1320; I-IV, Kahire 1348, 1380/1960, 1401/1981).
İbnü’l-Hâcc’ın klasik kaynaklarda başka eserinin adı geçmemekte, Abdullah Kennûn da bunun dışında bir eserinin bilinmediğine işaret etmektedir (İbnü’l-Ḥâc el-Fâsî, s. 11). Brockelmann ve Serkîs’in ona nisbet ettikleri Şümûsü’l-envâr ve künûzü’l-esrâri’l-kübrâ ile (Kahire 1297, 1322, 1325) yine Brockelmann tarafından ve bazı kütüphane kataloglarında kendisine izâfe edilen (Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 769; TSMK, Yeniler, nr. 647; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 58 Ş.) Bulûġu’l-ḳaṣd ve’l-münâ fî ḫavâṣṣı esmâʾillâhi’l-ḥüsnâ adlı eserlerin havas, tılsım ve sihir gibi konuları ihtiva etmeleri sebebiyle İbnü’l-Hâc tarafından yazılmış olmaları mümkün görünmemektedir. Esasen son eser, Muhammed ed-Deyrûtî ed-Dimyâtî (ö. 921/1515) adlı bir kişiye (Kehhâle, XI, 284) ait kasidenin şerhidir (ayrıca bk. Fuâd Seyyid, I, 111; Karatay, III, 316). Brockelmann’ın İbnü’l-Hâcc’a nisbet ettiği el-Ezhârü’ṭ-ṭayyibetü’n-neşr ise Muhammed Tâlib b. Hamdûn İbnü’l-Hâcc’a aittir.
BİBLİYOGRAFYA
İbnü’l-Hâc el-Abderî, el-Medḫal, Kahire 1401/1981, I-IV, tür.yer.
İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müẕheb, II, 321-322.
Makrîzî, el-Muḳaffa’l-kebîr (nşr. Muhammed el-Ya‘lâvî), Beyrut 1411/1991, VII, 90-91.
İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, IV, 237.
Şa‘rânî, eṭ-Ṭabaḳāt, I, 161-162.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1401.
Serkîs, Muʿcem, I, 70-71.
Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 218.
Brockelmann, GAL, II, 101; Suppl., II, 95, 361; III, 1253, 1278.
a.mlf., “Abderî”, İA, I, 24-25.
Îżâḥu’l-meknûn, II, 57.
Ziriklî, el-Aʿlâm, VII, 264.
Fuâd Seyyid, Fihrisü’l-maḫṭûṭâti’l-muṣavvere, Kahire 1380/1961, I, 111.
Karatay, Arapça Yazmalar, III, 316.
I. J. Kračkovskij, Târîḫu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ʿArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1963, I, 368.
A. Shiloah, The Theory of Music in Arabic Writings (c. 900-1900), München 1979, s. 177-178.
Abdülazîz Binabdullah, Maʿlemetü’l-fıḳhi’l-Mâlikî, Beyrut 1403/1983, s. 63.
Recep Kırıkçı, Abderi’nin Eğitim Düşüncesi, İstanbul 1992.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, Beyrut 1414/1993, XI, 284.
Abdullah Kennûn, İbnü’l-Ḥâc el-Fâsî (Mevsûʿatü meşâhîri ricâli’l-Maġrib, III içinde), Beyrut, ts. (Dârü’l-kitâbi’l-Lübnânî), s. 11.
A. S. Tritton, “Muslim Education in the Middle Ages”, MW, sy. 43 (1953), s. 82-94.
Maryta Esperonnier, “La sunna du sacrifice les recommandations d’Ibn al-Ḥāğğ al-Abdarī”, REI, sy. 50 (1982), s. 251-255.
Abdülganî Abbûd, “İbnü’l-Ḥâc el-ʿAbderî”, Min aʿlâmi’t-terbiyeti’l-ʿArabiyyeti’l-İslâmiyye, Riyad 1409/1989, s. 323-359.
J.-C. Vadet, “Ibn al-Ḥād̲j̲d̲j̲”, EI2 (İng.), III, 779-780.
