İBNÜ’l-HARRÂT

Rebîülevvel 514’te (Haziran 1120) İşbîliye’de (Sevilla) dünyaya geldi. 510 (1116) ve 516’da (1122) doğduğu da söylenmektedir. Ezd kabilesine mensup olduğu için Ezdî nisbesiyle de anılmış olup muhtemelen babası marangozluk yaptığından İbnü’l-Harrât lakabıyla tanındı. İlk tahsilini İşbîliye’de yaparak Ebü’l-Hasan Şüreyh b. Muhammed, İbn Berrecân diye bilinen Ebü’l-Hakem Abdüsselâm b. Abdurrahman gibi âlimlerden hadis ve diğer dinî ilimleri öğrendi. Ebü’l-Kāsım b. Asâkir’den icâzet aldı; Muhyiddin İbnü’l-Arabî’den faydalandı. Ahmed b. Abdülmelik el-Ensârî’den kitap telifi ve dinî meseleleri çözme hususlarında metot bilgisi aldı. Lemtûnoğulları Devleti’nin yıkıldığı ve pek çok ilim adamının hayatını kaybettiği iç savaş yıllarında İşbîliye’den ayrılarak Bicâye’ye (Bougie) yerleşti ve ulucamide imam-hatiplik yaptı. Beytülmakdis hatibi Ali b. Muhammed el-Meâfirî, Ebü’l-Haccâc el-Belevî, Muhammed b. Ahmed b. Gālib el-Ezdî, Ebü’l-Abbas el-Azefî gibi âlimler onun talebesi oldu. Muhyiddin İbnü’l-Arabî, Ebû Ali Hasan b. Muhammed el-Ensârî kendisinden icâzet aldılar. Sûfîliğiyle de tanınan İbnü’l-Harrât’ın Medyeniyye tarikatının kurucusu Ebû Medyen ve diğer sûfîlerle dostluk kurup tarikata intisap ettiği belirtilmektedir.

581’de (1185) Murâbıt Devleti ileri gelenlerinden İbn Gāniye, Abbâsî Halifesi Ebü’l-Abbas Ahmed en-Nâsır adına halktan biat aldığı sırada İbnü’l-Harrât’ı kadılık makamına getirmişti. Bir müddet sonra idareyi ele geçiren Muvahhid Hükümdarı Ebû Yûsuf el-Mansûr, İbnü’l-Harrât’ın önceki idareyle iş birliği içinde olduğunu düşünerek öldürülmesini istemişse de İbnü’l-Harrât Rebîülâhir 582’de (Temmuz 1186) Bicâye’de vefat etti. 580 (1184) ve 581’de (1185) öldüğü de söylenmekte, ancak Gubrînî mezar taşında ölüm tarihi olarak 582 yazıldığını kaydetmektedir (ʿUnvânü’d-dirâye, s. 44).

Hadis hâfızı, Mâlikî fakihi, edebiyatçı ve şair olan İbnü’l-Harrât yoğun siyasî hadiselerin ve kargaşanın hâkim olduğu bir dönemde yaşamasına rağmen ilelü’l-hadîs, ensâb, lugat, şiir ve zühd konularında pek çok eser kaleme almış, şiirlerinde zühd ve takvâyı işlemiş, kanaatkâr, iyilik sever ve güzel huylu bir kişi olarak tanınmıştır. Döneminde mehdîlik iddiasıyla ortaya çıkan İbn Tûmert’e karşı koymuş, ileri gelen Muvahhidler’in onun bu konudaki desteğini alma çabaları sonuç vermemiştir.

Eserleri. 1. el-Aḥkâmü’l-kübrâ fi’l-ḥadîs̱. Belli başlı hadis kitaplarından derlenen ahkâma dair hadislerin senedleriyle birlikte kaydedildiği beş veya altı cilt hacminde bir eser olup bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 518) bulunmaktadır (ayrıca bk. Brockelmann, GAL, I, 458). Esere İbn Bezîze Şerḥu’l-Aḥkâmi’l-kübrâ adıyla bir şerh, İbnü’l-Kattân ve İbnü’l-Mevvâk zeyil ve tekmile yazmış, İbn Abdülmelik de el-Cemʿ beyne kitâbeyi İbni’l-Ḳaṭṭân ve İbni’l-Mevvâḳ ʿalâ Kitâbi’l-Aḥkâm li-ʿAbdilḥaḳ b. el-Ḫarrât adıyla bu iki eseri bir araya getirmiştir.

2. el-Aḥkâmü’l-vüsṭâ min ḥadîs̱i’n-nebî ṣallallāhü ʿaleyhi ve sellem. el-Aḥkâmü’l-kübrâ’nın muhtasarı olup senedler hazfedilmiş, hadisler fıkıh bablarına göre düzenlenmiştir. Fas Karaviyyîn Kütüphanesi’nde (nr. 219/40) ve Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (Hadis, nr. 291) nüshaları bulunan eseri Hamdî es-Selefî ve Subhî es-Sâmerrâî Zâhiriyye nüshasına dayanarak yayımlamıştır (I-IV, Riyad 1416/1995). İbnü’l-Kattân el-Mağribî Beyânü’l-vehm ve’l-îhâmi’l-vâkıʿayn fî Kitâbi’l-Aḥkam (bk. bibl.) adlı eserinde el-Aḥkâmü’l-vüsṭâ’yı eleştirmiş, Zehebî’nin isabetli bulmadığı bu eleştirileri reddetmek üzere kaleme aldığı risâle Kitâbü’l-Aḥkâmi’l-vüsṭâ’nın baş tarafında (I, 5-46) Naḳdü’l-imâm eẕ-Ẕehebî li-beyâni’l-vehm ve’l-îhâm adıyla, ayrıca Fârûk Hamâde tarafından neşredilmiştir (Dârülbeyzâ 1408).

3. el-Aḥkâmü’ş-şerʿiyyetü’ṣ-ṣuġrâ eṣ-ṣaḥîḥa (el-Aḥkâmü’ṣ-ṣuġrâ) (nşr. Ümmü Muhammed bint Ahmed, I-II, Kahire-Cidde 1413). Eser üzerine bazı şerh ve ta‘likler yazılmış olup bunlardan Ebû Muhammed Abdülazîz b. İbrâhim el-Kureşî b. Bezîze ve Sadreddin Muhammed b. Ömer b. Mirhal el-Mısrî’nin çalışmaları zikredilebilir. Ebû Abdurrahman b. Akīl ez-Zâhirî her üç eseri şerhetmiş olup (Riyad 1983) bu kitabın Kuzey Afrika medreselerinde ve özellikle Sebte’de (Ceuta) ders kitabı olarak okutulduğu belirtilmektedir.

4. Kitâbü’t-Teheccüd (eṣ-Ṣalât ve’t-teheccüd). Temizlik konuları ile, farz ve nâfile namazlar ve bu namazları kılmanın faziletlerinin ele alındığı eser eṣ-Ṣalât ve’t-teheccüd adıyla Âdil Ebü’l-Meâtî (Mansûre 1413/1992), Kitâbü’t-Teheccüd adıyla Müs‘ad Abdülhamîd es-Sa‘denî ve Ebû Abdullah Muhammed b. Hasan b. İsmâil (Beyrut 1415/1994) tarafından yayımlanmıştır.

5. Kitâbü’l-ʿÂḳıbe (ev el-Mevt ve’l-ḥaşr ve’n-nüşûr). Eseri Ubeydullah Ebû Abdurrahman el-Mısrî el-Eserî (Tanta 1410/1990) ve Ebû Abdullah Muhammed Hasan İsmâil (Beyrut 1995) yayımlamıştır.

6. Kitâbü Temcîdi’llâhi teʿâlâ ve taʿẓîmihî (et-Temcîd) (Tanta 1413/1993).

7. Kitâbü İḫtiṣâri İḳtibâsi’l-envâr (İḫtiṣârü’r-Rüşâtî, Muḫtaṣaru Kitâbi’r-Rüşâṭî fi’l-ensâb mine’l-ḳabâʾil ve’l-bilâd). Aslı ile birlikte Emilio Molina López – Jacinto Bosch Vilá tarafından el-Endelüs fî İḳtibâsi’l-envâr ve fi’ḫtiṣâri İḳtibâsi’l-envâr adıyla neşredilmiştir (Madrid 1990).

8. el-Cemʿ beyne’ṣ-Ṣaḥîḥayn (Cemʿu Ṣaḥîḥayn). Bu çalışmada, Buhârî ile Müslim’in el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’lerindeki hadisler senedsiz olarak ve Ṣaḥîḥ-i Müslim’in tertibine uygun şekilde bir araya getirilmiş olup eserin yazma nüshaları Topkapı Sarayı Müzesi (III. Ahmed, nr. 300), Nuruosmaniye (nr. 769, 770) ve Süleymaniye (Lâleli, nr. 395; Hasan Hüsnü Paşa, nr. 172) kütüphanelerinde kayıtlıdır (ayrıca bk. Brockelmann, GAL, I, 458).

9. el-Muḫtaṣar (Muḫtaṣarü’ṣ-ṣıḥâḥ). Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’nin muhtasarıdır (Brockelmann, GAL Suppl., I, 263; Sezgin, I, 126).

10. Telḳīnü’l-velîdi’ṣ-ṣaġīr (Telḳīnü’l-mübtedî). Hadise dair bu risâlenin Tıtvân’da yayımlandığı belirtilmektedir (eṣ-Ṣalât ve’t-teheccüd, neşredenin girişi, s. 15).

11. el-Câmiʿu’l-kebîr fi’l-ḥadîs̱. Kütüb-i Sitte, Müsnedü Bezzâr ve diğer hadis kaynaklarından derlenen sahih ve sahih olmayan hadisleri ihtiva ettiği ve yaklaşık yirmi cilt hacminde olduğu kaydedilmektedir.

12. el-Ḥâvî fi’l-luġa. Ebû Ubeyd Ahmed b. Muhammed el-Herevî’nin Kitâbü’l-Ġarîbeyn’ine benzediği ve on sekiz veya yirmi beş cilt olduğu belirtilmektedir (Gubrînî, s. 43).

İbnü’l-Harrât’ın kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır: el-Muʿtel mine’l-ḥadîs̱ (yaklaşık altı cilt), el-Vâʿî fî ḥadîs̱i ʿAlî raḍıyallāhu ʿanh, Ġarîbü’l-Ḳurʾân ve’l-ḥadîs̱, el-Mürşid, ez-Zühd, Dîvânü Şiʿr, Muḫtaṣaru Kitâbi’l-Kifâye li’l-Ḫaṭîb el-Baġdâdî, el-Behce, et-Tevbe, Tehẕîbü’l-Meṭâlib, er-Reḳāʾiḳ, Fażlü’l-ḥac ve’z-ziyâre, el-Enîs fi’l-ems̱âl ve’l-mevâʿiẓ ve’l-ḥikem min kelâmi’n-nebî ṣallallāhü ʿaleyhi ve sellem ve’ṣ-ṣâliḥîn, Muʿcizâtü’r-Resûl ṣallallāhü ʿaleyhi ve sellem.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 70-71 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.