İBNÜ’l-KUF

13 Zilkade 630 (21 Ağustos 1233) tarihinde, Filistin’deki Kerek Kalesi’nde doğdu. Babası Muvaffakuddin Ya‘kūb, Eyyûbî Devleti’nde çeşitli görevlerde bulunmuş kültürlü bir hıristiyan Arap’tı; özellikle tarih, dil, edebiyat ve şiirde iyi yetişmişti. Kendisinin de taşıdığı Mesîhî nisbesinden babası gibi hıristiyan olduğu anlaşılan İbnü’l-Kuf, ilk eğitimini çocukluk dönemini geçirdiği Kerek’te gördü. On iki-on üç yaşlarında iken babasının Serhad’a tayin edilmesi üzerine aile dostları İbn Ebû Usaybia’nın öğrencisi oldu, ondan teorik ve uygulamalı tıp dersleri alarak Kitâbü’l-Fuṣûl ve Taḳdimetü’l-maʿrife gibi Hipokrat külliyatına ait metinlerle, aralarında Huneyn b. İshak’ın Kitâbü’l-Mesâʾil fi’ṭ-ṭıb li’l-müteʿallimîn’i ve Ebû Bekir er-Râzî’nin eserlerinin de yer aldığı çeşitli tıp kitaplarını okudu. İbn Ebû Usaybia’nın, zihnî ve ahlâkî özelliklerinden övgüyle söz etmesi onun gibi bir öğrencinin hocası olmaktan memnunluk duyduğunu göstermektedir (ʿUyûnü’l-enbâʾ, s. 768). el-Melikü’s-Sâlih Necmeddin Eyyûb’un Serhad şehrini ele geçirmesinden sonra babasının Dımaşk’ta yeni bir göreve tayin edilmesi sebebiyle oraya giden İbnü’l-Kuf, Hüsrevşâhî ile İzzeddin Hasan el-Ganevî ed-Darîr’in felsefe, Necmeddin İbnü’l-Minfâh ile Muvaffakuddin Ya‘kūb es-Sâmirî’nin tıp derslerine devam etti; Müeyyidüddin el-Arazî’den de Kitâbü Öḳlîdis’i okudu.

İbnü’l-Kuf, Halep ve Dımaşk Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddin Yûsuf’un zamanında (1237-1260) cerrah-tabip olarak Haçlılar’a karşı tahkim edilen Aclûn Kalesi’ne gönderildi. Onun orada kaldığı yıllarda mesleğini başarıyla yürütürken birçok tecrübe kazandığı da görülür. İbnü’l-Kuff’un, ʿUmdetü’l-ıṣlâḥ fî ʿameli ṣınâʿati’l-cerrâḥ’ta verdiği anatomik bilgilerden insan vücudu üzerinde çalışma yapan ilk tabiplerden biri olduğu anlaşılmakta ve bunu Aclûn’da iken kendisine verilen Haçlı askerleri cesetlerine otopsi uygulayarak gerçekleştirdiği tahmin edilmektedir. Memlük Sultanı I. Baybars zamanında (1260-1277) Dımaşk’a geri döndü ve aynı görevi Dımaşk Kalesi’nde sürdürdü; bu sırada pek çok öğrenci yetiştirdi ve kitaplarını kaleme aldı. Cemâziyelevvel 685’te (Temmuz 1286) Dımaşk’ta vefat etti.

Özellikle tıbbî tedavi ve cerrahî sahalarında yazdığı eserlerle tıp tarihinde seçkin bir yere sahip olan İbnü’l-Kuf, gerek teşhis ve tedaviyle ilgili tesbitlerinden dolayı, gerekse cerrahîde geliştirdiği yeni teknikler açısından döneminin en büyük ismi olarak bilinir. Bilhassa hacamat türleri, sülükle tedavi, kırıkların âcil bakımı, kemiği yerine oturtma ve sargılama konularında başarılar göstermiştir. Hastaların zihnî ve fizikî sağlıkları ile tedavi sürecinde uygulanan yöntemlere büyük önem vermiş, karın bölgesi kesiklerini dikmek için uygulanabilecek teknik ve pratikleri ayrıntılı biçimde açıklamış, vücuttaki taşların çıkarılması ve sonda (kateter), fitil ve enjektör kullanımı konularına yenilikler getirmiştir. Onun matematik, fizik ve metafizik gibi o dönemde felsefenin temel disiplinlerini oluşturan alanlarda da iyi bir eğitim aldığı, hatta gençliğinde İbn Sînâ’nın el-İşârât ve’t-tenbîhât’ına bir şerh yazdığı kaydediliyorsa da yetişkinlik döneminde zamanının hemen tamamını tıp çalışmaları ile bu alanda eser yazımına ve ders okutmaya ayırdığı görülmektedir.

Eserleri. 1. ʿUmdetü’l-ıṣlâḥ fî ʿameli ṣınâʿati’l-cerrâḥ (Kitâbü’l-ʿUmde fî ṣınâʿati’l-cerrâḥ). İbnü’l-Kuff’un, cerrahî ve anatomi üzerine yazılmış ilk müstakil kitap olma özelliği taşıyan ve bu alanlara birçok yenilik getiren en ünlü çalışmasıdır. Hem teoriye hem uygulamaya dair bilgiler ihtiva eden yirmi bölümden oluşur. Eserde insan anatomisi, organların yapısı, vücut suları (humörler) ve hastalıklarla ilgili açıklamaların yanı sıra farmakoloji, kateterizasyon ve cerrahî manipülasyon konularında bilgiler verilmektedir. Ahmedullah en-Nedvî tarafından neşredilen kitabın (Haydarâbâd 1937) bazı bölümlerini Otto Spies ve Horst Müller-Bütow Anatomie und Chirurgie des Schädels, insbesondere der Hals-, Nasen- und Ohrenkrankheiten nach Ibn al-Quff adıyla Almanca’ya çevirmiştir (Berlin 1971).

2. Câmiʿu’l-ġaraż fî ḥıfẓi’ṣ-ṣıḥḥa ve defʿi’l-maraż. Altmış bölümden meydana gelen, embriyolojiyle ilgili orijinal fikirlerin ileri sürüldüğü eserde çocuğun cinsiyetinin tahmini ve soya çekim gibi deneysel biyolojiye ait bazı kavramlar yorumlanmaya çalışılmakta, ceninin gelişim aşamalarına dair bilgi verilmektedir. Ortaçağ Avrupası’nda Corpus optatorum de servanda sanitate et depellendo morbo adıyla bilinen kitapta, anne sağlığı ve çocuğun büyümesi konuları ile çevrenin insan sağlığı üzerindeki etkisi de ele alınmıştır (nşr. Sâmî Halef Hamârneh, Amman 1989).

3. el-Uṣûl fî şerḥi’l-Fuṣûl. Hipokratik külliyattan Kitâbü’l-Fuṣûl’ün şerhidir. İki kısma ve yirmi dört alt bölüme ayrılan eserde Ebû Bekir er-Râzî’nin aynı kitabı yorumlarken ele aldığı meseleler tartışılmakta, bu arada tıbba dair orijinal görüşler ortaya konulmaktadır. Dünya kütüphanelerinde çok sayıda yazma nüshası bulunan kitap (Brockelmann, GAL, I, 649; Suppl., I, 899) Beşâre Zelzel tarafından muhtasar olarak neşredilmiştir (İskenderiye 1902).

4. Şerḥu’l-Külliyyât min Kitâbi’l-Ḳānûn. İbn Sînâ’nın el-Ḳānûn fi’ṭ-ṭıbb’ının “Külliyyât” bölümüne yazılmış bir şerhtir. Altı ciltten meydana gelen eserin mevcut tek nüshası (Dımaşk, Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 7802) başından ve sonundan eksik olup bilek kaslarına dair 19. bölümle başlamakta ve mevsimlerin anlatıldığı bölümle sona ermektedir; vücudun anatomik ve fizyolojik yapısı ile kas ve kemikler hakkında klasik yönteme bağlı kalınarak yazılmış bilgiler ihtiva eder.

5. Kitâbü’ş-Şâfî fi’ṭ-ṭıb. Eserin aslının teori ve uygulamaya dair iki kısımdan oluştuğu bilinmektedir. On iki alt bölüme ayrılan teorik bilgiler kısmının sadece ilk yedi bölümünün yer aldığı nüshada (Apostolica Vaticana Ktp., Arabo, nr. 183) tıp ilminin tanımı, vücut suları, vücudun bölümleri, hastalıkların sebepleri, sağlıklı bir hayat sürdürebilmek için gerekli şartlar, yaş, cinsiyet, vücudun genel durumu, cilt hastalıkları, ateş, toksikoloji, psikoterapi, gırtlak hastalıkları, sindirim sistemi ve üroloji gibi konular hakkında geniş bilgiler verilmektedir. Eldeki diğer eksik nüshada ise (Nuruosmaniye Ktp., nr. 3567) beyin ve sinir hastalıkları ile göz, kulak, burun, ağız ve diş hastalıkları gibi konular ele alınmaktadır.

6. Zübedü’ṭ-ṭabîb. Bir nüshası Hindistan’da Râmpûr Devlet Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Brockelmann, GAL Suppl., I, 899).

7. Şerḥu’l-İşârât. İbn Sînâ’nın el-İşârât ve’t-tenbîhât adlı felsefe kitabı üzerine yazılmış bir şerhtir.

8. el-Mebâḥis̱ü’l-maġribiyye. İbn Ebû Usaybia’nın tamamlanamadığını kaydettiği eseridir.

Hidiviyye Kütüphanesi’ne atıfta bulunan Brockelmann ve onu takip eden bazı araştırmacılar, İbnü’l-Kuff’a Risâle fî Menâfiʿi’l-aʿżâʾi’l-insâniyye ve mevâżıʿihâ adlı bir çalışma daha izâfe etmişlerse de söz konusu kütüphanenin katalogunda bu risâlenin İbnü’n-Nefîs’e ait olduğu gösterilmiştir (Fihristü’l-Kütübḫâneti’l-Ḫidîviyye, VII/1, s. 257-258).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 115-117 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.