İBNÜ’l-VERDÎ, Zeynüddin

691’de (1292) Kuzey Suriye’deki Maarretünnu‘mân’da doğdu. Buraya nisbetle Maarrî, soyu Hz. Ebû Bekir’e dayandığı için Bekrî ve Kureşî nisbeleriyle de anılır. Maarretünnu‘mân’da başladığı öğrenimini Hama, Halep ve Dımaşk’ta sürdürdü. Takıyyüddin İbn Teymiyye, İbn Hatîb Cibrîn, Burhâneddin el-Fezârî gibi hocalarından fıkıh, tefsir, dil ve edebiyat dersleri aldı. Şerefeddin el-Bârizî ve Abs b. Îsâ es-Sercâvî adlı sûfîlerin hizmetinde bulundu. Özellikle Şâfiî fıkhı ile dil ve edebiyat alanlarında ileri bir seviyeye ulaştı. Bir süre Halep’te kadı nâibliği yaptıktan sonra kadılık makamına yükseltildi ve “fakīhu Haleb” diye tanındı. Dımaşk, Menbic ve Şeyzer’de kadılık görevinde bulundu. Ardından tasavvufa yönelerek kadılıktan istifa etti, kendisini öğrenci yetiştirmeye ve eser yazmaya verdi. Binlerce kişinin öldüğü veba salgını sırasında 749 (1349) yılında Maarretünnu‘mân’da İbn Fazlullah el-Ömerî ile görüştü. Bu salgında Ömerî’nin ardından kendisi de Halep’te öldü (28 Zilhicce 749 / 19 Mart 1349).

Orta seviyede bir şair olan İbnü’l-Verdî’nin şiirleri sunî ve tekellüflüdür. Makāme türü sanatlı nesirlerinde de zorlama seciler dikkat çekmektedir. Buna karşılık didaktik şiirde başarılı ürünler vermiştir. Abdülgaffâr b. Abdülkerîm el-Kazvînî’nin el-Ḥâvi’ṣ-ṣaġīr’ini nazma çektiği el-Behcetü’l-Verdiyye’si bu tür eserlerinin en tanınmışıdır. Öğrencisi Selâhaddin es-Safedî, İbnü’l-Verdî’nin birçok şiirini anlam bakımından intihal ettiğini ve Risâletü’l-kelâm ʿalâ miʾeti ġulâm’ının kendisinin el-Ḥüsnü’ṣ-ṣarîḥ fî miʾeti melîḥ adlı güzellere dair antolojisinin taklidi olduğunu ileri sürer. Safedî’nin Elḥânü’s-sevâcî adlı eserinde İbnü’l-Verdî ile arasındaki mensur ve manzum yazışmalardan birçok örnek yer almaktadır.

Eserleri. 1. Dîvân. İbnü’l-Verdî’nin şiirleriyle Risâletü’s-seyf ve’l-ḳalem, Risâletü ṣafvi’r-raḥīḳ, el-Maḳāmetü’l-Antâḳıyye, el-Maḳāmetü’ṣ-ṣûfiyye, el-Maḳāmetü’l-Menbiciyye, el-Maḳāmetü’l-Meşhediyye, Maḳāme fi’ṭ-ṭâʿûni’l-ʿâm adlı makāme ve risâlelerini ihtiva eden eser Ahmed Fâris eş-Şidyâk (İstanbul 1300) ve Ahmed Fevzî el-Heyyib (Küveyt 1407/1986) tarafından neşredilmiş, ayrıca Mecmûʿatü’r-resâʾili’l-Kemâliyye (Tâif 1399/1979) içinde basılmıştır. Münteḫabât min Dîvâni İbni’l-Verdî adlı bir eserin yazma nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (AY, nr. 1387).

2. Lâmiyyetü (Naṣîḥatü / Vaṣiyyetü)’l-iḫvân ve mürşidetü’l-ḫıllân. Müellifin, oğluna hitaben yazdığı ahlâkî öğütleri içeren remel bahrinde yetmiş yedi beyitlik bir manzumedir. Eserin çeşitli baskıları olup (İstanbul 1298; Beyrut 1326; nşr. Muhammed Emîn el-Hancî, Kahire 1910) üzerinde şerh, tahmîs, taştîr vb. çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Ona yakın şerhi arasında Abdülvehhâb el-Gumrî’nin el-ʿArfü’n-nedî, Muhammed b. Muhammed el-Gazzî el-Âmirî’nin et-Tuḥfetü’n-nediyye ve Mes‘ûd b. Hasan el-Kınâvî’nin Fetḥu’r-raḥîmi’r-raḥmân fî şerḥi Lâmiyyeti’l-iḫvân (Kahire 1278) adlı şerhleri zikredilebilir. Son şerhin birçok baskısı yapılmıştır. Manzumeye dair ona yakın tahmîsten Ahmed b. Merzûk er-Reşîdî (Kahire 1310), Abdurrahman b. Yahyâ el-Mellâh (Kahire 1345) ve Merzûk el-Mensûrî’ye (Mahmûd el-Fârisî’nin Ṭırâzü’l-edeb’i içinde, Kahire 1344) ait olanlar yayımlanmıştır. Eseri Abdullah b. Abdullah el-İdkâvî taştîr, Necm Muhammed Sâlim de taştir ve tahmis etmiştir. İshak Kattân, “Lamiat El Ouardī” adıyla yaptığı Fransızca tercümeyi ve eserin Arapça metnini Revue tunisienne de l’Institut de Carthage’da (1900) yayımlamış, A. Raux da Fransızca çevirisiyle birlikte Arapça metnini Züheyr b. Ebû Sülmâ muallakasıyla birlikte neşretmiştir (Cezayir 1905). Joel Schleifer’in “Die Lāmijah des İbn al-Wardī, Ein arabisches Lehrgedicht” adıyla Almanca’ya çevirdiği manzumeyi (Wien 1902) Muhammed Kamerüddin şerhetmiş ve Hintçe’ye tercümesini yapmıştır. Lâmiyye, Mehmed Zihni Efendi tarafından Feyz-i Yezdân Tercüme-i Nasîhatü’l-ihvân ismiyle Türkçe’ye de çevrilmiştir (İstanbul 1292; eser üzerine yapılmış diğer çalışmalar için bk. Brockelmann, GAL, II, 175-177; Suppl., II, 174-175).

3. Tetimmetü’l-Muḫtaṣar fî aḫbâri’l-beşer (Târîḫu İbni’l-Verdî). Eserde müellif Ebü’l-Fidâ’nın el-Muḫtaṣar fî aḫbâri’l-beşer adlı tarihini özetlemiş, 729-749 (1329-1349) yılları arasındaki olayları da kendisi kaleme almıştır. Kitabın çeşitli baskıları vardır (I-II, Kahire 1285, 1325; I-IV, İstanbul 1287; nşr. Muhammed Mehdî es-Seyyid Hasan el-Harsân, I-II, Necef 1969; nşr. Ahmed Rif‘at el-Bedrâvî, I-II, Beyrut 1389/1970).

4. Elfiyyetü İbni’l-Verdî fî taʿbîri’l-menâmât (fî taʿbiri’r-rüʾyâ) (el-Elfiyyetü’l-Verdiyye). Recez bahrinde yazılmış (urcûze) 1000 beyitlik didaktik bir manzumedir. İlk defa 1285’te (1868) Bulak’ta basılan eserin daha sonra Kahire’de baskıları yapılmıştır (1303, 1326).

5. et-Tuḥfetü’l-Verdiyye fî Müşkileti’l-iʿrâb (fî ʿilmi’l-ʿArabiyye). 153 beyitlik bu manzumeyi R. Abicht, Latince tercüme ve şerhiyle birlikte neşretmiştir (Breslau 1891). Eser üzerine müellif tarafından kaleme alınan şerh Semîr Ahmed Abdülcevâd (Kahire 1985), Salâh Revvây (Kahire 1408/1989) ve Abdullah Ali eş-Şellâl (Riyad 1409/1989) tarafından yayımlanmış, manzumeye Abdülkādir el-İfrânî’nin yazdığı el-Hediyyetü’ṣ-ṣamediyye adlı şerh de basılmıştır (Kahire 1323). Abdülkādir b. Ömer el-Bağdâdî tarafından yazılan Şerḥu şevâhidi şerḥi’t-Tuḥfeti’l-Verdiyye adlı eseri Nazif Hoca yayımlamıştır (İstanbul 1978; manzumenin diğer şerhleri ve yazmaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 175-176).

6. el-Behcetü’l-Verdiyye (Behcetü’l-Ḥâvî). Abdülgaffâr el-Kazvînî’nin Şâfiî fıkhına dair el-Ḥâvi’ṣ-ṣaġīr adlı eserinin manzum hale getirilmiş şekli olup birçok defa basılmıştır (Kahire 1311, 1323, 1351). Zekeriyyâ el-Ensârî tarafından manzume üzerine yazılan el-Ġurerü’l-behiyye adlı şerh için İbn Kāsım el-Abbâdî bir hâşiye kaleme almıştır (adı geçen şerh ve Abdurrahman b. Muhammed eş-Şirbînî’nin hâşiyesiyle birlikte, I-V, Kahire 1315).

7. Maḳāmâtü İbni’l-Verdî (İstanbul 1300).

8. el-Kevâkibü’s-sâriye fî miʾeti câriye. Kadın tasvirlerine dair şiirleri içeren bir antolojidir (Kahire 1936). İbnü’l-Verdî’nin edebî nesirleri Muhammed Mustafa Rıdvân tarafından Nes̱rü İbni’l-Verdî adıyla derlenmiştir (Kahire 1986).

İbnü’l-Verdî’nin çoğu zamanımıza intikal etmiş olan diğer eserleri de şunlardır: el-Vesâʾilü’l-müheẕẕebe fi’l-mesâʾili’l-mülaḳḳabe (el-Mesâʾilü’l-mülaḳḳabâtü’l-Verdiyye, el-Mülaḳḳabâtü’l-Verdiyye, el-Mülaḳḳabâtü’l-farażiyye), eş-Şihâbü’s̱-s̱âḳıb ve’l-ʿitâbü’l-vâṣıb el-vâḳıʿ bi-ẕevi’n-niḥali’l-kevâẕib, Taḥrîrü’l-ḫaṣâṣa fî teysîri’l-Ḫulâṣa, Şerḥu Elfiyyeti İbn Mâlik, Aḥvâlü’l-ḳıyâme, el-Esʾile ve’l-ecvibe, el-Ḫufye li’l-ḫırḳa, Laġz manẓûm ve cevâbü’ṣ-Ṣafedî ʿanhü, Nevâdirü’l-ġarâʾib ve Mevâridü’l-ʿacâʾib, Risâle fi’l-fütüvve, Risâle fî ḫavâṣṣi’l-aʿdâd, Müfâḫaretü (Münâẓaratü)’s-seyf ve’l-ḳalem (Iṣṭılâḥu’l-ḫaṣmeyn), Ṣafvü’r-raḥîḳ fî vaṣfi’l-ḥarîḳ (el-Maḳāmetü’d-Dımaşḳıyye), Manẓûme fi’ş-şühûdi’s-sevʾ ve’t-taḥarruz minhüm, el-Minaḥ, el-Lübâb fî ʿilmi’l-iʿrâb, ed-Dürre, Ebkârü’l-efkâr fî müşkili’l-aḫbâr, Teẕkiretü (Müẕekkiretü)’l-ġarîb, Şiʿru münâsebât (bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 175-177; Suppl., II, 162-163). Sirâceddin İbnü’l-Verdî’ye ait Ḫarîdetü’l-ʿacâʾib ve ferîdetü’l-ġarâʾib adlı eser bazı kaynaklarda yanlışlıkla Zeynüddin İbnü’l-Verdî’ye nisbet edilmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 239-240 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.