İBNÜ’t-TIKTAKĀ

Muhtemelen 660’ta (1262) Bağdat’ta doğdu. Hz. Ali’nin soyundandır. İbnü’t-Tıktakā lakabını niçin aldığı bilinmemektedir. Babası Tâceddin Ali b. Muhammed Tabâtabâ, Irak bölgesindeki Şiîler’in baş nakibi ve âmil idi. Alâeddin Atâ Melik Cüveynî ve kardeşi Şemseddin Cüveynî’nin tahrikleri sonucu öldürülünce (680/1281) İbnü’t-Tıktakā onun yerine nakib oldu. 697 (1298) yılında Merâga’ya giderek bir yıl orada kaldı. 701’de (1302) kış mevsiminde Tebriz’e gitmek üzere Bağdat’tan ayrıldıysa da kötü hava şartları yüzünden yolculuğuna devam edemeyip bir süre Musul’da bekledi. Musul’daki ikameti esnasında İlhanlı Hükümdarı Gāzân Han’ın Musul valisi Fahreddin Îsâ ile tanıştı. el-Faḫrî fî âdâbi’s-sulṭâniyye ve’d-düveli’l-İslâmiyye’yi onun adına kaleme aldı. Nakib olarak Irak ve Azerbaycan bölgelerinde çok seyahat ettiği bilinen İbnü’t-Tıktakā’nın eserini yazdığı tarihten sonraki hayatı hakkında bilgi yoktur. Klasik kaynaklarda vefat tarihi belirtilmemişse de bazı çağdaş araştırmacılar onun muhtemelen 709’dan (1309) sonra öldüğünü kaydetmektedir.

İbnü’t-Tıktakā’nın, Fahreddin Îsâ’ya ithaf ettiği için Kitâbü’l-Faḫrî veya kısaca el-Faḫrî adını verdiği eseri iki bölümden meydana gelmektedir. “el-Faṣl fi’l-umûri’s-sulṭâniyye ve’s-siyâseti’l-melekiyye” başlıklı birinci bölüm devlet adamları, valiler ve diğer idareciler için öğütler ve yol gösterici ilkeler içermekte olup özlü bir siyâsetnâme niteliğindedir. Müellif Kubâd, Enûşirvân, İskender, İran ve Hint hakîmleri ve diğer devlet adamlarının öğütlerini Kelîle ve Dimne, Câvîdân-ḫıred ve bunun Arapça tercümesi olan Âdâbü’l-ʿArab ve’l-Fürs gibi kitaplardan nakletmiş, Kur’ân-ı Kerîm ve hadislerden bu sözleri doğrulayan birçok delil göstermiştir. Birinci bölümdeki konuların dil, üslûp ve terimler bakımından İtalyan tarihçi ve siyaset nazariyecisi Machiavelli’in 1513’te yazdığı Il Principe (hükümdar) kitabındaki bazı konulara çok benzediği, bu benzerliğin tesadüfî olamayacağı ve Makyavel’in el-Faḫrî’den faydalandığı ileri sürülmüştür (Nâcî et-Tikrîtî, XIX/1 [1990], s. 66-69). Kitabın “el-Faṣl fi’l-kelâm ʿalâ devletin” başlıklı ikinci bölümü, Hz. Ebû Bekir’in halife seçilmesinden Hülâgû’nun 656 (1258) yılında Bağdat’ı istilâsına kadar olan dönemi kapsar. Bu bölümde ilk dört halife devriyle Emevîler, Abbâsîler, Büveyhîler, Selçuklular ve Fâtımîler hakkında geniş mâlûmat yer almaktadır. Eserin Abbâsîler’le ilgili kısmının İslâm tarihi literatüründe ayrı bir yeri vardır. İbnü’t-Tıktakā’nın Moğollar’ın istilâ harekâtı ve Hülâgû’nun Bağdat’ı işgaliyle Abbâsî Devleti’nin o günkü durumu hakkında verdiği bilgiler son derece önemlidir. Özellikle Abbâsî Devleti’ni yıkılışa götüren sebepler üzerinde yaptığı değerlendirmeler ve tenkitler dikkat çekicidir. İbnü’t-Tıktakā’nın belli başlı kaynakları Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Ali b. Hüseyin el-Mes‘ûdî, İzzeddin İbnü’l-Esîr ve Ebû Bekir Muhammed es-Sûlî gibi tarihçilerin eserleridir. Halifelerden çok vezirlerden söz ettiği Abbâsî Devleti’yle ilgili kısım Mes‘ûdî’nin el-Kitâbü’l-Evsâṭ’ı ile Aḫbârü’z-zamân’ı gibi kaybolmuş eserlerden bazı parçalar ihtiva etmektedir. Oldukça sade bir dille yazılan Kitâbü’l-Faḫrî’de Abbâsîler’in siyasî, içtimaî ve kültürel yapısı ile başarılı vezirleri hakkında başka kaynaklarda bulunmayan bilgiler yer almaktadır. İbnü’t-Tıktakā’nın Bağdat ve diğer bazı şehirlerdeki binalar ve türbelere dair kaydettiği bilgiler de orijinaldir. Müellif eserini daha sonra yeniden kaleme alarak hâmisi Alâeddin Zengîşah b. Bedreddin Hasan ed-Dâmegānî’ye ithaf etmiş, bu ikinci versiyona Münyetü’l-fużalâʾ fî târîḫi’l-ḫulefâʾ ve’l-vüzerâʾ adını vermiştir. Hindûşah es-Sâhibî (ö. 730/1330), Luristan Atabegi Nusretüddin Ahmed’e ithaf ettiği Tecâribü’s-selef der Tevârîḫ-i Ḫulefâ ve Vüzerâ-yı Îşân (Tahran 1313 hş.) adlı Farsça eserini yazarken büyük ölçüde Kitâbü’l-Faḫrî’nin ikinci versiyonunu esas almıştır. Tecâribü’s-selef zannedildiği gibi Kitâbü’l-Faḫrî’nin Farsça tercümesinden ibaret değildir.

Kitâbü’l-Faḫrî, ilk olarak bazı bölümlerinin Fransızca çevirisiyle birlikte Antoine I. Silvestre de Sacy (Chrestomathie arabe I, 1806) ve Jacques Auguste Cherbonneau (JA, VII [1846], s. 297-359; VIII [1846], s. 316-338; IX [1847], s. 134-147) tarafından yayımlanmıştır. Eseri daha sonra Wilhelm Ahlwardt (Gotha 1860) ve Hartwig Derenbourg (Paris 1895, 1905) neşretmiş, M. Emile Amar da Al-Fakhrī, histoire des dynasties musulmanes depuis la mort de Mahomet jusqu’à la chute du khalifat abbaside de Baghdād (11-656 de l’hégire = 632-1258 de J.-C.) avec des prolégomènes sur les principes du gouvernement, par Ibn aṭ-Ṭiqṭaqā adıyla Fransızca’ya çevirerek metniyle birlikte yayımlamıştır (Archives marocaines, XVI, Paris 1910). Kitâbü’l-Faḫrî daha sonra birçok defa basılmıştır (Beyrut 1317, 1380/1960; Kahire 1317, 1339, 1927, 1938, 1945; Riyad 1381/1962). Eseri C. E. J. Whitting Al-Fahkri: on the Systems of Government and the Moslem Dynasties adıyla İngilizce’ye (London 1947, 1990), Muhammed Vahîd Gülpâyigânî Târîḫ-i Faḫrî der Âdâb-ı Mülkdârî ve Devlethâ-yı İslâmî ismiyle Farsça’ya (Tahran 1350, 1360 hş./1981) ve Muhammed Ca‘fer Şah Phulvârevî Urduca’ya (Lahore 1962) tercüme etmiştir.

İbnü’t-Tıktakā’nın 1306-1313 yılları arasında Şîraz’da valilik yapan İzzeddin Abdülazîz adına bir tarih kitabı yazdığı kaydedilmektedir. Bu eser muhtemelen Kitâbü’l-Faḫrî’nin üçüncü bir versiyonudur. İbnü’l-Fuvatî onun Kitâbü’l-Ġāyât adlı bir eserinden daha söz etmektedir (Telḫîṣu Mecmaʿi’l-âdâb, IV/2, s. 784).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 232-233 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.