İNÂYETULLAH HAN

25 Ağustos 1888’de Lahor yakınlarındaki İçra (Ichhra) köyünde doğdu. Ataları Bâbürlüler sarayında yüksek mevkilerde görev yapmış olan bir aileye mensuptur. İnâyetullah Han lise öğrenimini Amritsar’da tamamladı. Pencap Üniversitesi’nde matematik eğitimi gördü. Daha sonra İngiltere’ye giderek öğrenimini Cambridge Üniversitesi’nde sürdürdü. Bu üniversitenin matematik, fizik ve Doğu dilleri bölümlerinden mezun oldu. 1913-1915 yılları arasında Peşâver’deki Islamia College’da müdürlük ve müdür yardımcılığı yaptı. 1917-1920 yıllarında hükümette eğitim ve emlâk dairelerinde çalıştı. Ardından Peşâver’de bir okulun müdürlüğüne tayin edildiyse de kısa bir süre sonra bu görevden ayrıldı. 1926’da Kahire’de toplanan Hilâfet Konferansı’na Hint müslümanlarının temsilcisi olarak katılan İnâyetullah Han konferansın ardından Avrupa seyahatine çıktı. 1931’de Hindistan’a döndü; hedefleri arasında müslümanlara sömürgecilikle bozulan statülerini tekrar kazandırma gayesi de bulunan “hâksâr” hareketini başlattı ve “meşrikī” unvanıyla bu hareketin liderliğini üstlendi.

Hâksâr dinî değerleri ön planda tutan bir hareketti. Bu sebeple Allah’a inanan bütün din mensupları harekete katılabiliyordu. Hindistan dışındaki hâksâr mensupları arasında yahudi ve hıristiyanlar da bulunuyordu. Hâkî renkli elbise giyen ve yanlarında cihada hazır olduklarını sembolize eden “bîlçe” denilen küçük bir balta taşıyan hâksârlar kısa zamanda çoğaldı ve 1940’lara gelindiğinde sayıları 1,5 milyona ulaştı. Hâksâr hareketi başlangıçta şiddete ve silâhlı mücadeleye karşıydı. Ancak zamanla polisle aralarında çatışma çıktı. 1940’ta Lahor’da Pencap hükümet kuvvetleriyle bir çatışma esnasında camilere sığınan hâksârlara polis ateş açtı; birçoğu öldü, yüzlercesi de yaralandı. İnâyetullah Han bu olaydan dolayı hükümeti sert bir şekilde eleştirince hapse atıldı. Hâksâr hareketi bazı eyaletlerde yasa dışı ilân edildi. 1941’de hapiste açlık grevine başlayan İnâyetullah Han şartlı olarak serbest bırakıldı (Ocak 1942). Aralık 1942’de hâksâr hareketine konulan yasaklar kaldırıldı. 1943’te hâksârların özel kıyafetlerini belli tören ve bayramlar dışında giymeleri yasaklandı.

İnâyetullah Han, 1934’te Lahor’da çıkardığı el-Iṣlâḥ adlı derginin 1940’ta kapatılması üzerine 1943’te el-Eks̱eriyyet adıyla haftalık yeni bir dergi yayımlamaya başladı. Bu tarihten itibaren örgütün propagandasını içeren çok sayıda risâle neşretti. 1944’te Bâbü’n-nizâm adıyla hâksâr mücahidleri teşkilâtını kurdu. Ertesi yıl siyasî büro olarak faaliyet gösteren Bâbü’s-siyâse adlı bir birim daha oluşturdu. 1947’de Pakistan’ın bağımsızlığını kazanmasının ardından gittikçe zayıflayan hâksâr hareketinin dağıldığını resmen ilân eden İnâyetullah Han Pakistan’da ikamet etmeye başladı. 1948’de kurduğu Muslim League adlı örgütten 1957’de düşüncelerinden dolayı ihraç edildi. 27 Ağustos 1963’te vefat etti.

İslâmiyet’in fıtrat dini olduğu ilkesi üzerinde özellikle duran İnâyetullah, bu dinin “aşere-i mübeşşere” diye adlandırdığı on esası olduğunu söylemiş ve görüşlerini bu esaslar üzerinde temellendirmeye çalışmıştır. Bunlar ortak eylem, tek ümmet, emîre itaat, mal ile cihad, kılıç ve bedenle cihad, hicret, davranışlarda istikamet, ilim, güzel ahlâk ve âhirete imandır. İnâyetullah’ın Avrupa bilim ve felsefesinden geniş ölçüde etkilendiği, İslâmî birçok konuyu sübjektif yorumlarla temellendirmeye çalıştığı, hadis rivayetini boş ve zararlı bir meşgale olarak değerlendirdiği görülmektedir. Bu yüzden bir kısım Hint ulemâsı tarafından şiddetle eleştirilmiş ve küfürle itham edilmiştir.

Eserleri. 1. Teẕkire. İnâyetullah’ın Kur’an’a dair on cilt olarak yazmayı tasarladığı eserin ilk cildidir (Amritsar 1924; Lahor, ts.). Kendisi bu eserin hâksârların kutsal kitabı olduğunu söyler. Kitap, İnâyetullah’ın düşüncelerine Kur’an’dan destek arama çalışması olarak değerlendirilebilir.

2. Tekmile. Kur’an’la ilgili bazı konulara dair yorumları ihtiva eder (Lahor 1380).

3. Ḥadîs̱ü’l-Ḳurʾân. Eserde insanın tekâmülü, Kur’an’ın bilime verdiği yüksek değer vb. konular işlenmektedir.

İşârât ve Armaġān-ı Ḥakîm adlı iki çalışması daha bulunan İnâyetullah’ın eserleri, düşüncelerine karşı çok sert muhalefet yapıldığından basılamamaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 22. cildinde, 267-268 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.