https://islamansiklopedisi.org.tr/isa-b-sehl
Aslen Ceyyânlı (Jaén) olup Kurtuba’da (Córdoba) yetişti. Ayrıca Ceyyân, Gırnata ve Tuleytula’da (Toledo) birçok âlimden ders aldı. Hocaları arasında Ebû Abdullah İbn Attâb, Ebû Ömer İbnü’l-Kattân, Hâtim b. Muhammed et-Trablusî, Mekkî b. Ebû Tâlib, Yahyâ b. Zekeriyyâ el-Kuley‘î, İbn Şemmâh, İbn Erfa‘re’suh, Ebû Bekir İbnü’l-Garrâb ve İbn Abdülber en-Nemerî sayılmaktadır. Özellikle fıkıh alanında derin bilgi sahibi oldu. el-Aḥkâmü’l-kübrâ adlı eserinin başında Sahnûn’un el-Müdevvenetü’l-kübrâ’sı ile Utbî’nin el-Müstaḫrece’sini (el-ʿUtbiyye) ezberlediğini belirtir (İbn Ferhûn, II, 70). Tuleytula’da Kadı Ebû Zeyd el-Haşşâ’a, Kurtuba’da Kadı Ebû Bekir İbn Manzûr’a kâtiplik yaptı; bir süre de şûra üyeliği görevinde bulundu. Hıristiyan kralların baskısı altında kalan Gırnata’daki son Zîrî emîri Abdullah b. Bulukkîn tarafından 475 (1082) yılında Murâbıt Hükümdarı Yûsuf b. Tâşfîn’den yardım istemek için elçi olarak Sebte’ye (Ceuta) gönderildi. Hükümdarın iltifatına mazhar olan Îsâ b. Sehl, Tanca ve Miknâse’de kadılık yaptı ve ders verdi. Talebeleri arasında Ebû Muhammed İbn Mansûr, Ebû İshak İbrâhim b. Ahmed el-Basrî, Ebû Muhammed b. Ca‘fer ve Ebû Abdullah b. Îsâ et-Temîmî bulunmaktadır. Ardından tekrar Endülüs’e dönen Îsâ b. Sehl Gırnata’da kadılık yaptı. Murâbıtlar şehri aldıktan (483/1090) bir süre sonra bu görevinden ayrıldı; 4 Muharrem 486 (4 Şubat 1093) tarihinde vefat etti.
Îsâ b. Sehl, özellikle yeni ortaya çıkan meseleler (nevâzil) ve bunların çözümü konusunda bilgi sahibiydi. Kadıların hüküm verirken danıştığı heyette üyelik yapması ve çeşitli şehirlerde bizzat kadılık görevinde bulunmasının sağladığı tecrübe birikimini, yargı hukuku ve muâmelâta dair el-Aḥkâmü’l-kübrâ adlı eserinde bir araya getirmiştir. Kaynaklarda ve çeşitli nüshalarında el-İʿlâm bi-nevâzili’l-aḥkâm, en-Nevâzil, el-Aḥkâm diye de anılan eser Endülüs’te büyük bir rağbet görmüştür. Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’nin belirttiğine göre medreselerde İmam Mâlik’in el-Muvaṭṭaʾı ezberlendikten sonra Sahnûn’un el-Müdevvenetü’l-kübrâ’sı ile İbnü’l-Attâr’ın el-Ves̱âʾiḳ’i okunur ve Îsâ b. Sehl’in el-Aḥkâm’ı ile öğrenim tamamlanırdı (İbn Sahnûn, neşredenin ekleri, s. 141). Dönemin içtimaî, iktisadî, hukukî hayatına ışık tutan ve belge değeri taşıyan eser, Venşerîsî’nin Kuzey Afrika ve Endülüs ulemâsının fetvalarını topladığı el-Miʿyârü’l-muʿrib’inde sıkça atıfta bulunduğu kaynaklardan biridir (XIII, 345, 362, 451, 471). Evarista Lévi-Provençal, Endülüs tarihiyle ilgili kitabında el-Aḥkâm’dan büyük ölçüde faydalanmış ve eserin önemine dikkat çekmiştir (bk. bibl.).
el-Aḥkâmü’l-kübrâ’nın çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları mevcuttur (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 55 K, 370 K, 838 K, 1728 D, 3398 D; Rabat, el-Hizânetü’l-melekiyye, nr. 2501; Fas, Câmiu’l-Karaviyyîn, nr. L-299; Tunus, Dârü’l-kütübi’l-vataniyye, nr. 1894, 7212). Muhammed Abdülvehhâb Hallâf, el-Hizânü’l-âmme’deki beş nüshaya dayanarak eserde çeşitli konularla ilgili belge değerindeki mâlûmatı bugünkü hukuk sistematiği açısından değerlendirip bir seri halinde yayımlamıştır: Ves̱âʾiḳ fî aḥkâmi’l-ḳażâʾi’l-cinâʾî fi’l-Endelüs müstaḫreceten min maḫṭûṭi’l-Aḥkâmi’l-kübrâ (Kahire 1980); Ves̱âʾiḳ fî aḥkâmi ḳażâʾi ehli’ẕ-ẕimme fi’l-Endelüs (Kahire 1980); S̱elâs̱ü ves̱âʾiḳ fî muḥârebeti’l-ehvâʾ ve’l-bidaʿ fi’l-Endelüs (Kahire 1981); Ves̱âʾiḳ fi’ṭ-ṭıbbi’l-İslâmî ve vaẓîfetihî fî muʿâveneti’l-ḳażâʾ fi’l-Endelüs (Kahire 1982); Ves̱âʾiḳ fî şüʾûni’l-ʿumrân fi’l-Endelüs (Kahire 1983); Ves̱âʾiḳ fî şüʾûni’l-ḥisbe fi’l-Endelüs (Kahire 1985). Hallâf ayrıca, el-Hizânetü’l-âmme’deki iki nüshanın (nr. 838 K, 3398 D) sonuna müstensih tarafından eklenen altmış beş Mâlikî âliminin kısa biyografilerini notlarla neşretmiştir (bk. bibl.).
Enes el-Allânî, Tunus el-Külliyyetü’z-Zeytûniyye li’ş-şerîa ve usûli’d-dîn’de el-Aḥkâmü’l-kübrâ’yı doktora tezi olarak neşre hazırlamış (1982), ayrıca Reşîd en-Nuaymî, Saint Andrews Üniversitesi’nde yine doktora tezi olarak eseri yayıma hazırlayıp Dîvânü’l-aḥkâmi’l-kübrâ: en-Nevâzil ve’l-aʿlâm adıyla neşretmiştir (Riyad 1417/1997). R. Daga Portillo da eser üzerine bir çalışma yapmıştır (“Aproximación a la obra Al-Aḥkām al-kubrā del Cadi Isā Ibn Sahl”, Miscelánea de estudios árabes y hebraicos, XXXVI/1 [Granada 1987], s. 237-249). Ziriklî, el-Aḥkâmü’l-kübrâ’nın Nasûh en-Neccâr tarafından edisyon kritiği yapılarak yayıma hazırlandığını belirtmekle birlikte (el-Aʿlâm, V, 103) neşrin gerçekleşip gerçekleşmediği hususunda bilgi edinilememiştir.
BİBLİYOGRAFYA
Îsâ b. Sehl, Ves̱âʾiḳ fî aḥkâmi’l-ḳażâʾi’l-cinâʾî fi’l-Endelüs (nşr. Muhammed Abdülvehhâb Hallâf), Kahire 1980, neşredenin girişi, s. 6-12.
a.mlf., Ves̱âʾiḳ fî şüʾûni’l-ḥisbe fi’l-Endelüs (nşr. Muhammed Abdülvehhâb Hallâf), Kahire 1985, neşredenin girişi, s. 9-16.
İbn Sahnûn, Âdâbü’l-muʿallimîn (nşr. Muhammed el-Arûsî el-Matvî), Tunus 1392/1972, neşredenin ekleri, s. 141.
Kādî İyâz, Tertîbü’l-medârik (nşr. Saîd Ahmed A‘râb), Rabat 1403/1982, VIII, 182-183, 199.
İbn Beşküvâl, eṣ-Ṣıla, II, 438.
Dabbî, Buġyetü’l-mültemis, s. 403.
Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIX, 25-26.
Nübâhî, Târîḫu ḳuḍâti’l-Endelüs, Beyrut 1403/1983, s. 96-97.
İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müẕheb, II, 70-72.
Venşerîsî, el-Miʿyârü’l-muʿrîb, Beyrut 1403/1983, XIII, 345, 362, 451, 471.
Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 122.
Brockelmann, GAL, I, 479; Suppl., I, 661.
E. Lévi-Provençal, Histoire de l’Espagne musulmane, Paris 1967, III, 116, 126, 128, 144-145, 210, 220, 230, 242, 259; ayrıca bk. İndeks.
Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), V, 103.
Ahmed Muhtâr el-Abbâdî, “Maḫṭûṭü’l-Aḥkâmi’l-kübrâ”, el-Mecelletü’l-ʿArabiyye li’l-ʿulûmi’l-insâniyye, II/1, Küveyt 1981, s. 231-235.
Muhammed Abdülvehhâb Hallâf, “Terâcim fî tesmiyeti fuḳahâʾi’l-Endelüs ve târîḫu vefâtihim müstaḫreceten min maḫṭûṭi’l-Aḥkâmi’l-kübrâ”, el-Menâhil, XXI, Rabat 1981, s. 296-312; XXIII (1982), s. 263-268.
a.mlf., “Maḫṭûṭu Nevâzili İbn Sehl el-Esedî el-Endelüsî”, MMMA (Küveyt), XXVI/2 (1982), s. 735-744.
