İSHAK b. SÜLEYMAN el-İSRÂÎLÎ

Aslen Mısırlı bir yahudi olup künyesi Ebû Ya‘kūb’dur. Batı kaynaklarında Isaac (ben Solomon) Israeli ve Isaac Judaeus adıyla geçer. Meslek hayatına göz hekimi olarak başladı. Ardından Kayrevan’a gidip İshak b. İmrân’ın öğrencisi oldu. Bu esnada Ağlebî Hükümdarı III. Ziyâdetullah’ın (903-909) meclisinde bulunduğu anlaşılmaktadır. Ancak kendisi bu meclisleri ciddiyetten uzak bularak iltifat etmemiştir. Ağlebîler’in siyaset sahnesinden çekilmesinden sonra yönetimi ele geçiren Fâtımîler’in ilk halifesi Ebû Muhammed Ubeydullah el-Mehdî’nin (910-934) özel hekimi oldu. Hiç evlenmemiş olan İsrâîlî kendini araştırmalara ve eser yazmaya vakfetmiş olmalıdır. Sâid el-Endelüsî ve İbn Ebû Usaybia, onun 100 yıldan fazla yaşadığını ve 320 (932) yılı civarında öldüğünü belirtmektedir. Ancak 341 Şevvalinde (Mart 953) Fâtımî Halifesi Ebû Tâhir İsmâil el-Mansûr’u tedavi ettiğine göre (İbn Hallikân, I, 235-236; Makrîzî, II, 177-178) bu tarihten sonra öldüğü anlaşılmaktadır.

Müslüman müellifler, İshak b. Süleyman’ın felsefeyle ilgili kitaplarının bulunduğunu ve mantıkta uzmanlaştığını bilmekle beraber daha ziyade tıpla ilgili başarıları üzerinde durmuşlardır. Felsefedeki şöhret ve etkisi daha çok yahudiler arasında yaygındı. Henüz Mısır’da iken Saîd b. Yûsuf el-Feyyûmî ile felsefî konularda mektuplaşmış ve bu yazışmalar yahudiler arasında yankı uyandırmıştı. Felsefeye dair eserlerinde Kindî’den çok etkilenen İshak b. Süleyman yahudi Yeni Eflâtunculuğunun öncüsü sayılmaktadır. Kendisi de İbn Cebirol ve İbn Zaddik gibi yahudi filozofları etkilemiştir.

İsrâîlî’nin felsefesi temelde Plotinus’un feyiz doktrinine dayanmaktadır. Kendisinden varlığın aşamalar halinde sudûr ettiği akıl (Plotinus’un “nous”u) ilk madde ve ilk sûretin birleşiminden meydana gelmiştir. Ancak bu akıl (hikmet), semitik “yoktan yaratma” (creatio ex nihilo) inancına uygun olarak Allah’ın irade ve kudretiyle yaratılmıştır. Bu akıldan nebatî, hayvanî ve nâtık nefislerle semavî felek (tabiat) sâdır olmuştur. Felek akıldan feyezan eden basit cevherlerin sonuncusudur ve metafizik âlemle fizik âlem arasında bir berzah konumundadır. Feleklerin dönüşünden dört unsur, unsurların terkibinden de ay altı âlemin mürekkep cisimleri meydana gelir. İnsan nefsi fizik âlemin karanlığında mahpustur. Kurtuluşu, metafizik âlemin kozmolojik ilkesi olan aklın ışığıyla birleşerek mümkün olabilir. Söz konusu birleşme nefsin arınması ve aydınlanması aşamalarından sonra gerçekleşir ve cennet mutluluğuna denk düşer. Arınmamış ruhlar ise felekî mertebenin altında cehennem azabına uğrar (EJd., IX, 1064).

İsrâîlî’nin Yeni Eflâtuncu fikirlerinin asıl kaynağı yazarı bilinmeyen ve yanlış olarak Aristo’ya nisbet edilen bir metindir. XIII. yüzyılda yaşayan Abraham İbn Hasdây’ın, Bilavhar ve Yudâsef adlı Arapça bir metinden İbrânîce’ye yaptığı çeviriyle İsrâîlî’nin feyiz anlayışı arasında paralellikler vardır. Önceleri İbn Hasdây’ın Aristo’nun sanılan Es̱ûlûcyâ’ya (Theologia) dayandığı düşünülmüşse de Samuel Miklos Stern bunun doğru olmadığını, aradaki benzerliğin İbn Hasdây’ın İsrâîlî’den yararlanmış olmasına da bağlanamayacağını ispat ederek her ikisinin de Es̱ûlûcyâ metni dışında bir başka Yeni Eflâtuncu metinden faydalanmış olduğunu ortaya koymuştur. Bu araştırma Arapça’da böyle bir metnin varlığına işaret etmesi bakımından önemlidir (Stern, XIII-XIV [1961], s. 58-120).

Eserleri. İsrâîlî’nin başlıca tıbbî eserleri Afrikalı Konstantin (Constantinus Africanus) tarafından Latince’ye tercüme edilmiş ve sonradan Omnia opera Ysaac adıyla yayımlanmıştır (Lyons 1575). Tıbba dair eserlerinden beşi günümüze ulaşmıştır (Sezgin, III, 296-297).

1. Kitâbü’l-Ḥummeyât. Ateşli hastalıklarla ilgili olup İsrâîlî’nin en önemli eserlerindendir. Afrikalı Konstantin tarafından yapılan Latince çevirisi yanında (bu tercüme ayrıca 1576’da Venedik’te de De febribus adıyla neşredilmiştir) Kastilya diline de tercüme edilmiştir. Eserin tüberküloz üzerine olan üçüncü makalesi Lyons, Venedik neşirleri ve Kastilya dilindeki versiyonu ile birlikte neşredilmiş, ayrıca İngilizce’ye de çevrilmiştir (nşr. ve trc. J. D. Latham ve H. D. Isaacs, Kitāb al-Ḥummayāt li-Isḥāq Ibn Sulaymān al-Isrāʾīlī [al-Maḳāla al-thālitha: fī al-sill] = Isaac Judaeus: On Fevers [The Third Discourse: On Consumption], Cambridge 1981).

2. Kitâbü’l-Aġẕiye. İsrâîlî bu kitabında Galen, Dioskorides, Hippocrates, Rufus, Kindî ve Yahyâ b. Mâseveyh’in eserlerine dayanmakla birlikte kendi görüş ve buluşlarına da büyük ölçüde yer vermiştir. Eserin tamamını ihtiva eden dört ciltlik bir nüshasının (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 3604-3607) tıpkıbasımı Fuat Sezgin tarafından gerçekleştirilmiştir (Frankfurt 1986). Muhammed es-Sabbâh da eseri tahkik ederek Kitâbü’l-Aġẕiye ve’l-edviye adıyla yayımlamıştır (Beyrut 1412/1992).

3. Kitâbü’l-Bevl. Afrikalı Konstantin tarafından Latince’ye çevrilen eserlerindendir.

4. Maḳāle fi’l-küḥl.

5. Orijinal İbrânîce adı Mūsār Harofe’īm olan hekimlik ahlâkına dair risâlenin ona aidiyeti ilmî tartışmalara konu olmuştur.

İbn Ebû Usaybia şu eserleri de İsrâîlî’ye nisbet etmektedir: Kitâbü’l-Medḫal ilâ ṣınâʿati’ṭ-ṭıb, Kitâb fi’n-nabż, Kitâb fi’t-tiryâḳ (ʿUyûnü’l-enbâʾ, s. 481).

İsrâîlî’nin felsefeye dair eserlerinin başlıcaları Altmann ve Stern tarafından İngilizce’ye çevrilerek İsrâîlî hakkındaki bir incelemeyle birlikte yayımlanmıştır (Isaac Israeli: A Neoplatonic Philosopher of the Early Tenth Century, Oxford 1958). Bu neşir içinde yer alan eserler şunlardır: 1. Kitâbü’l-Ḥudûd. Bu eserinde Kindî’ye dayanan İsrâîlî elli altı terimin tanımına yer vermektedir. Gerard de Cremone tarafından Latince’ye çevrilen eserin ayrıca müellifi bilinmeyen Latince bir özeti mevcuttur. Ortaçağ yahudileri kitabı yakından tanıyorlardı. Arapça’dan iki defa İbrânîce’ye çevrilmiş olup bu çevirilerden biri Nissim b. Soloman’a aittir; diğerinin mütercimi ise bilinmemektedir. 2. Kitâbü’l-Cevâhir. Günümüze sadece fragmanlar halinde ulaşmıştır. 3. İbrânîce adı Sefer ha-Ruah ve ha Nefesh olan eser feyiz nazariyesiyle ilgilidir. Bu kitap muhtemelen daha hacimli bir eserinin parçasıdır. 4. Kitâbü’l-Üsṭuḳussât. Gerard de Cremone’nin Latince’ye çevirdiği eserin iki İbrânîce tercümesi mevcuttur. Abraham İbn Hasdây tarafından yapılan çeviri Sefer Yesodot adını taşımakta olup diğeri de Moşe ben Tibbon’a aittir.

İsrâilî’nin İbn Ebû Usaybia’nın zikrettiği öteki felsefî eserleri de şunlardır: Bustânü’l-ḥikme, Kitâbü’l-Medḫal ile’l-manṭıḳ, Kitâb fi’l-ḥikme.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 22. cildinde, 544-546 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.