İSKENDERÂNÎ, Îsâ b. Abdülazîz

Aslen Şerîşli olup 4 Ramazan 550’de (1 Kasım 1155) İskenderiye’de doğdu. Hadis âlimi olan babası tahsiline özel bir itina gösterdi. Babasının yanı sıra Silefî ve Ebû Tâhir Ahmed b. Muhammed el-İsfahânî gibi âlimlerden hadis, Ebü’t-Tayyib Abdülmün‘im b. Yahyâ b. Halef b. Hulûf el-Gırnâtî başta olmak üzere birçok âlimden kıraat dersleri aldı. Arap dili ve edebiyatı, Mâlikî fıkhı gibi sahalarda da kendini yetiştiren İskenderânî çalışmalarını kıraat ilmi üzerinde yoğunlaştırdı ve bu alanda İskenderiye’nin önde gelen isimlerinden biri oldu. İskenderiye ve Kahire gibi merkezlerde verdiği kıraat ve hadis derslerinden Münzirî, Zevâvî, Ebû Abdullah Muhammed b. Hasan el-Fâsî, İbnü’n-Neccâr el-Bağdâdî gibi âlimler faydalandı. Kādılkudât Takıyyüddin Süleyman b. Hamza el-Hanbelî ondan icâzetle rivayet edenlerin sonuncusu oldu. Cömert kişiliğiyle tanınan İskenderânî 7 Cemâziyelâhir 629’da (31 Mart 1232) İskenderiye’de vefat etti.

Hadiste özellikle Silefî’den yaptığı nakillerde güvenilir kabul edilen İskenderânî geniş birikimine rağmen kıraat ilminde zayıf görülmüş ve yalanla itham edilmiştir. Kıraat rivayetlerinde isnadlar uydurduğu, nazma dair hiç eseri olmayan kimselere divanlar nisbet ettiği söylenir. Kıraat öğrendiği çok sayıda âlimin adını ve kıraat senedini zikrettiği et-Tebyîn adlı kitabında meselâ Abdullah b. Muhammed b. Halef ed-Dânî’den okuduğu kırk dokuz kıraat kitabının adını vermişse de onun bu âlimden aldığı kıraatlerin senedlerinin meçhul ya da uydurma isimlerden oluştuğu belirtilmiştir. Yine onun kıraat dersleri aldığını söylediği Mukātil b. Abdülazîz b. Ya‘kūb’un kimliği konusunda tereddütlerin bulunduğu ileri sürülmüştür.

Eserleri. 1. el-Câmiʿu’l-ekber ve’l-baḥrü’l-ezḫar. Kıraat imamlarının okuyuşlarındaki ihtilâfların ele alındığı eserin elli cilt olduğu, 7000 rivayet ve tarik ihtiva ettiği zikredilmiş, ancak isnadlarında uydurma isimlerin yer aldığı söylenmiştir. Zehebî 7000 rivayetle ilgili olarak İskenderânî’yi ağır bir dille eleştirmiş, sahâbeden kendi zamanına kadar gelen kıraat âlimlerinin tamamının 3000’e dahi ulaşmadığını belirtmiştir (Maʿrifetü’l-ḳurrâʾ, III, 1212). İskenderânî’nin talebelerinden Ahmed b. Abdülbârî es-Saîdî bu eseri ihtisar etmiştir.

2. el-Menâl fi’l-cevâb ve(ʿani)’s-suʾâl. Bazı âyetlerin tefsiri, kıraat vecihlerinin izahı, bazı kelimelerin sözlük yönünden açıklanması vb. konuların ele alındığı bir eser olup talebelerinden Ebû Abdullah Muhammed b. Hasan el-Fâsî tarafından ihtisar edilmiş ve bu muhtasarı Ali Hüseyin el-Bevvâb Muḫtaṣarü’l-Menâl fi’l-cevâb ve’s-suʾâl adıyla neşretmiştir (bk. bibl.).

3. Tedrîcü ehli’l-bidâyât fi’ḫtiṣâri mâ fî Kitâbi Ġāyeti’l-ġāyât. Tefsirle ilgili olduğu bildirilen eserin bir nüshası Sofya’da Millî Kütüphane’de (nr. 1/163-164) bulunmaktadır (el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 243).

İskenderânî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserlerinden bazıları da şunlardır: Ḥüccetü’l-muḳtedî ve maḥaccetü’l-mübtedî fi’l-ḳırâʾât, el-İhtidâʾ fi’l-vaḳf ve’l-ibtidâʾ, el-İhtimâm bi-maʿrifeti ḫaṭṭi’l-muṣḥafi’l-İmâm, Beyânü müştebehi’l-Ḳurʾân, es-Süreyya’l-muḍıyye min kelâmi seyyidi’l-beriyye, Nihâyetü’l-iḫtiṣâr fî meẕâhibi eʾimmeti’l-emṣâr, (Ġāyetü’l-)ümniyye fî ʿilmi’l-ʿArabiyye, el-Ezhâr fi’l-muḫtâr mine’l-eşʿâr, el-Menziletü’l-ʿulyâ fî taʿbîri’r-rüʾyâ.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 22. cildinde, 572-573 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.