İSLÂM KONFERANSI TEŞKİLÂTI

İslâm Konferansı Teşkilâtı (İKT; The Organization of the Islamic Conference [OIC]; Organisation de la Conference Islamique [OCI]; Munazzamatü’l-mü’temeri’l-İslâmî) 1969 yılında kurulmuş olup genel sekreterliği Suudi Arabistan’ın Cidde şehrindedir. Felsefî temelini Kur’an’daki “ümmet” kavramı ile müslümanların birliği düşüncesi ve bunların gereği olarak bütün İslâm ülkeleri arasında her alanda iş birliği temin etme ilkesi oluşturur. XIX. yüzyılın sonlarında İslâm dünyasının büyük bir bölümünün Batı ülkelerinin sömürge veya manda idareleri altına girmesi ve I. Dünya Savaşı’ndan sonra 3 Mart 1924 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından halifeliğin kaldırılması, İslâm dünyasında yeni bir mânevî toparlanmaya ve müslümanların birliğini temin amacıyla bazı teşebbüslerde bulunulmasına yol açtı. Mısır, Libya, Tunus, Fas, Güney Afrika, Hindistan, Hollanda Hindistanı (Doğu Hint adaları, Endonezya), Yemen, Johor Malay Devleti, Hicaz, Filistin, Irak ve Polonya’dan temsilcilerin katıldığı Kahire İslâm Kongresi’nde (13-19 Mayıs 1926) İslâm dünyasının birliği ve bütünlüğüyle halifelik meselesi tartışıldı. Haziran 1926’da Mekke’de toplanan ikinci kongrede Mü’temerü’l-âlemi’l-İslâmî adında bir teşkilâtın kurulması ve her yıl hac zamanında bir toplantı tertip edilmesi kararı alındı. Fakat toplantılar düzenli olmamış ve bir sonrası ancak 1931 yılında Kudüs’te yapılabilmiştir.

II. Dünya Savaşı’ndan sonraki dönem milletlerarası alanda örgütlenme dönemi olarak dikkat çekmiştir. Doğu ve Batı blokları içerisinde başlayan örgütlenme teşebbüslerini üçüncü dünya ülkeleri de izlemişler ve bağımsızlıklarını yeni elde eden bu genç ülkeler karşı karşıya bulundukları benzer sosyal, siyasal ve ekonomik problemleri çözebilmek için iş birliği ve dayanışmaya gitmenin zorunluluğunu duymuşlardır. Mü’temerü’l-âlemi’l-İslâmî’nin 1949 ve 1951 yıllarında Karaçi’de gerçekleşen toplantıları İslâm dünyasının birliği konusunda önemli iki adımdı. Bu kongrelerden bağımsız olarak da ilki 1949’da Karaçi’de, ikincisi 1950 yılında Tahran’da olmak üzere milletlerarası İslâm ekonomisi üzerine iki konferans düzenlendi. Bu dönemde bağımsızlığını kazanan İslâm ülkeleri yöneticilerinin çoğu Batı yanlısı ve Batı ülkeleri etkisinde olduğundan İslâm birliği düşüncesine sıcak bakmamış ve bu sebeple Mü’temerü’l-âlemi’l-İslâmî 1962 yılına kadar yeniden toplanamamış, ancak beşinci kongresi Bağdat’ta (1962), altıncısı da Somali’de Makdişu’da (1964) yapılabilmiştir. Bu arada Suudi Arabistan’ın öncülüğünde faaliyet alanı daha çok İslâmiyet’in tebliği olan Râbıtatü’l-âlemi’l-İslâmî kurulmuştur (1962). 1960’lı yıllara gelinceye kadar müslümanlar arasında birliği ve dayanışmayı geliştirmeye yönelik bu çabaların yanı sıra bölgesel nitelikli ve hedefleri farklı olan Arap Birliği (1945), Bağdat Paktı (1955), Merkezî Antlaşma Teşkilâtı (1958), Afrika Birliği Teşkilâtı (1963), Bölgesel İşbirliği Teşkilâtı (1964), Güneydoğu Asya Uluslar Birliği (1967) gibi teşkilâtlar da kurulmuş ve çeşitli alanlarda iş birliği yolları araştırılmıştır.

Bütün müslümanları aynı çatı altında toplayacak bir konferans fikrini ilk defa Nijerya Başbakanı Ahmed Bello, 1965 yılında Mekke’deki Râbıtatü’l-âlemi’l-İslâmî toplantısında ortaya atmış ve bu fikri Suudi Arabistan Kralı Faysal ile Fas Kralı II. Hasan da desteklemişlerdir. Kral Faysal, bu öneriyi milletlerarası ilişkilerde İslâm dünyasının etkili olması amacıyla İslâm birliği teziyle birlikte işlemiş ve bu amaçla müslüman liderlerle çeşitli görüşmeler yapmıştır. İsrail’in işgali altında bulunan Kudüs’teki Mescid-i Aksâ’nın 21 Ağustos 1969 tarihinde bir yahudi tarafından yakılmak istenmesi, Ortadoğu’da esasen gergin olan atmosferi daha da gerginleştirerek büyük bir infiale ve İsrail aleyhine çeşitli gösterilerin düzenlenmesine yol açmıştır. Ürdün Kralı Hüseyin, yangının çıkarıldığı gün olayı görüşmek üzere Arap Birliği’ni olağan üstü toplantıya çağırmış ve 25 Ağustos 1969’da Kahire’de bir araya gelen on dört Arap ülkesinin Dışişleri bakanları, Asya ve Afrika’da bulunan İslâm ülkeleri liderlerinin katılacakları bir İslâm zirvesinin en kısa zamanda toplanmasını kararlaştırmışlardır. Ayrıca konferansın organizasyonu için de Suudi Arabistan ile Fas görevlendirilmiş ve daha sonra Fas’ın başşehri Rabat’ta toplanması planlanan konferansın hazırlık çalışmalarını İran, Malezya, Nijer, Pakistan, Suudi Arabistan, Somali ve Fas temsilcilerinden oluşan bir hazırlık komitesi yürütmüştür. Rabat Zirvesi’nde (22-25 Eylül 1969) alınan karar doğrultusunda 23-25 Mart 1970 günlerinde Cidde’de toplanan Dışişleri bakanları, İslâm ülkeleri arasında irtibatı sağlayıp faaliyetleri koordine edecek ve Kudüs kurtarılıncaya kadar merkezi Cidde’de bulunacak dâimî bir sekreteryanın kurulmasına karar vermişler, genel sekreterliğine de Malezya’nın eski başbakanı Tengku Abdurrahman Putra’yı getirmişlerdir. 26-29 Aralık 1970 tarihlerinde Pakistan’ın Karaçi şehrinde toplanan II. Dışişleri Bakanları Konferansı’nda teşkilâtın örgütlenmesi üzerinde durularak amaç ve prensiplerin yer aldığı bir taslak hazırlanmıştır. 29 Şubat - 4 Mart 1972’de Cidde’de yapılan III. Dışişleri Bakanları Konferansı’nda ilk taslak yapılan bazı değişikliklerle bütün üyeler tarafından onaylanmış ve resmî belge olarak kabul edilmiştir.

Kuruluş belgesine göre İslâm Konferansı Teşkilâtı’nın amaçları şunlardır: Üye devletler arasında dayanışmayı geliştirmek; ekonomik, sosyal, kültürel, bilimsel vb. alanlarda iş birliğini pekiştirmek; ırk ayırımını, eşitsizliği ve sömürgeciliğin her çeşidini ortadan kaldırmak; milletlerarası barışa yardım etmek için gerekli ölçüleri koymak; mukaddes beldelerin korunması için ortak çaba sarfetmek; Filistin halkının mücadelesini desteklemek ve onlara yardım etmek; müslüman halkların bağımsızlık ve millî haklarını elde etmeleri için mücadelelerini desteklemek. Teşkilâtın başlıca ilkeleri de üye devletler arasında tam eşitlik; birbirlerinin toprak bütünlüklerine, bağımsızlık ve egemenliklerine saygı; iç işlerine karışmama; aralarında doğabilecek anlaşmazlıkları görüşme, ara buluculuk, uzlaşma veya hakem kararıyla halletme; herhangi birinin siyasî bağımsızlığına, millî birliğine veya toprak bütünlüğüne karşı güç kullanımı veya tehditten kaçınma olarak belirlenmiştir.

İslâm Konferansı Teşkilâtı’nın Yapısı. Teşkilâtın dört temel organı bulunmaktadır. 1. Devlet ve Hükümet Başkanları Konferansı (İslâm Zirvesi). En yüksek karar mercii olup üç yılda bir toplanır ve teşkilât çerçevesinde izlenecek temel politikaların esaslarını belirler. İslâm dünyasını ilgilendiren meseleleri görüşerek gereken kararları alır. İhtiyaç duyulması durumunda olağan üstü toplanabilir. Devlet ve Hükümet Başkanları Konferansı bugüne kadar Fas’ın Rabat (22-25 Eylül 1969), Pakistan’ın Lahor (22-25 Şubat 1974), Suudi Arabistan’ın Mekke-Tâif (25-28 Ocak 1981), Fas’ın Kazablanka (16-19 Ocak 1984; 13-14 Aralık 1994), Küveyt’in Küveyt (26-29 Ocak 1987), Senegal’in Dakar (9-12 Aralık 1991), İran’ın Tahran (9-11 Aralık 1997) ve Katar’ın Devha (Doha, 12-14 Kasım 2000) şehirlerinde olmak üzere dokuz defa toplanmıştır. 2. Dışişleri Bakanları Konferansı. Teşkilâtın ikinci büyük karar organıdır; yılda bir defa Dışişleri bakanları seviyesinde olağan toplantısını yapar. Üye devletlerin üçte ikisinin uygun görmesi durumunda genel sekreterin veya üye devletlerden birinin talebi üzerine olağan üstü toplantıya çağrılabilir. Normalde her yıl üye ülkelerden birinde toplanan konferans 1970’ten itibaren yirmi yedi defa toplantı yapmış ve bunların yedincisiyle (1976) yirmincisini (1991) İstanbul’da gerçekleştirmiştir. 3. Genel Sekreterlik. Teşkilâtın dâimî organı olup merkezi Suudi Arabistan’ın Cidde şehrindedir. Dışişleri Bakanları Konferansı tarafından dört yıllık bir dönem için tayin edilen bir genel sekreter tarafından yönetilir ve üye devletler arasında haberleşmeyi, görüş alışverişini sağlar; konferansın karar ve tavsiyelerinin uygulanmasını takip ederek rapor verir; teşkilâta bağlı organlara ev sahipliği yapan devletlerle iş birliğini düzenler ve konferansın toplantılarını hazırlar. Bugüne kadar göreve gelen genel sekreterler Tengku Abdurrahman (1970-1973, Malezya), Hasan et-Tühâmî (1974-1975, Mısır), Amadou Kerîm Gāye (1975-1979, Senegal), Habîb eş-Şattî (1979-1984, Tunus), Seyyid Şerîfüddin Pîrzâde (1985-1988, Pakistan), Hâmid el-Gābid (1989-1996, Nijer), İzzeddin el-Irâkī (1997-2000, Fas) ve Abdülvâhid Belkazîz’dir (2001, Fas). 4. İslâm Adalet Divanı. Teşkilâtın dördüncü organı olup III. Devlet ve Hükümet Başkanları Konferansı’nda (Mekke, 1981) alınan bir kararla Küveyt’te kurulması öngörülmüş, ancak faaliyete geçmemiştir. Başlıca görevleri, üye ülkelerin anlaşma ve sözleşmeler dahil havale edecekleri her tür konuyu görüşmek ve aralarında ortaya çıkacak veya teşkilâtın kuruluş belgesinden doğacak sorunları çözümlemek olacaktır.

Bu dört temel organın dışında, kuruluş senedindeki amaçları gerçekleştirmek için üç ayrı yapıda ve çok sayıda alt ve yan kuruluş vardır. Ayrıca teşkilât bünyesinde birer üye ülke devlet başkanının başkanlığı altında faaliyet gösteren üç dâimî komite ile çok sayıda devamlı nitelikte olmayan özel komite veya komisyonlar da bulunmaktadır. III. Devlet ve Hükümet Başkanları Konferansı’nda kurulmasına karar verilen dâimî komiteler şunlardır: Ekonomik ve Ticarî İşbirliği Dâimî Komitesi ([ISEDAK] Standing Committee for Economic and Commercial Coorperation [COMCEC], Türkiye Cumhuriyeti cumhurbaşkanının başkanlığı altında), Enformasyon ve Kültürel İşler Dâimî Komitesi (Standing Committee on Information and Cultural Affairs [COMIAC], Senegal cumhurbaşkanının başkanlığı altında), Bilimsel ve Teknolojik İşbirliği Dâimî Komitesi (Committee on Scientific and Technological Coorperation [COMSTECH], Pakistan cumhurbaşkanının başkanlığı altında) ve Kudüs Komitesi (Committe For Quds, Fas kralının başkanlığı altında). Özel komiteler ise Ekonomik, Kültürel ve Sosyal İşler Komisyonu, İslâm Barış Komitesi, Malî İşler Dâimî Komitesi, Filistin Komitesi, Filipin Müslümanları Komitesi ve İsrail’e Karşı Boykot Bürosu’dur.

Sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasal alanlarda faaliyet gösteren kuruluşların bir kısmı genel sekreterliğe bağlı alt kuruluş, bir kısmı uzman kuruluş, bir kısmı da bağlı kuruluş statüsündedir. Devlet ve Hükümet Başkanları Konferansı ve Dışişleri Bakanları Konferansı kararlarıyla kurulan, teşkilâta üye ülkelerin doğrudan üye oldukları alt kuruluşlar şunlardır: 1. İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi. İstanbul’da olan merkezin temel amacı İslâm ülkeleri arasındaki tarih ve kültür bağlarını kuvvetlendirmektir. Teşkilâtın en faal organlarından biridir. 2. Milletlerarası İslâm Kültür Mirasını Koruma Komisyonu (The International Commission for the Preservation of Islamic Heritage [ICPICH]). XIII. Dışişleri Bakanları Konferansı tarafından kabul edilen kuruluş statüsü ile 1983 yılında kurulmuştur. İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi’nin idare meclisi üyeleri aynı zamanda yine İstanbul’da bulunan bu komisyonun da üyeleridir. Ancak komisyon 2000 yılında 27. Dışişleri Bakanları Konferansı kararıyla, kuruluşundan beri icra organlığını yapan İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi ile bütünleştirilmiştir. 3. İslâm Ülkeleri İstatistik, Ekonomik ve Sosyal Araştırma ve Eğitim Merkezi. VIII. Dışişleri Bakanları Konferansı’nın kararıyla 1978’de kurulan ve Ankara’da faaliyet gösteren merkez İslâm ülkeleri arasında iktisadî iş birliğini geliştirmek, sosyoekonomik veriler toplamak ve yayımlamak, üye ülkeler arasında çeşitli konularda eğitim programları düzenlemek gibi görevlerle yükümlüdür. 4. İslâm Fıkıh Akademisi. Merkezi Cidde’de bulunan kuruluşun teşkiline III. Devlet ve Hükümet Başkanları Konferansı’nda (1981) karar verilmiştir. İslâm dünyasında yaşanan modern hayatın problemlerine İslâm hukukuna uygun çözümler bulmakla görevli olan kuruluşa üye ülkelerden hukukçu ve düşünürler katılmaktadır. 5. İslâm Ticareti Geliştirme Merkezi (The Islamic Centre for Development of Trade [ICDT]). Kazablanka’da bulunan merkez, kuruluş belgesinin yine üçüncü zirvede onaylanmasıyla 1982’de faaliyete geçmiştir ve amacı üye ülkeler arasında düzenli ticarî ilişkileri geliştirmektir. Merkezin genel kurulu genel direktör, her üye ülkeden bir üye, konferans genel sekreterinin temsilcisi ve İslâm ülkeleri ticaret odalarından gelen birer üyeden oluşur. Genel direktör genel sekreter tarafından dört yıl için tayin edilmektedir. 6. İslâm Teknik ve Meslekî Eğitim ve Araştırma Merkezi (The Islamic Centre for Technical and Vocational Training and Research [ICTVTR]). Bengladeş’in başşehri Dakka’dadır. IX. Dışişleri Bakanları Konferansı’nda alınan kararla 1981’de kurulmuştur. Merkez, üye ülkelerdeki mevcut insan potansiyelinin gelişme ve güçlenmesine yardım etmek, öğretmenleri ve teknisyenleri üye ülkelerin menfaatlerine uygun şekilde eğitmek, teknik ve meslekî eğitim alanlarında kurslar düzenlemek ve teknik iş birliğini geliştirmek gibi faaliyetlerde bulunur. Daha sonra Islamic Institute of Technology (IIT) adıyla bir yüksek öğrenim kurumu haline getirilmiştir. 7. İslâm Bilim, Teknoloji ve Kalkınma Vakfı (The Islamic Foundation for Science, Technology and Development [IFSTAD]). Kurulmasına VI. Dışişleri Bakanları Konferansı’nda (1975) karar verilen bu vakıf, bilim ve teknoloji alanında araştırma faaliyetlerini teşvik etmek ve geliştirmek, bu alanda iş birliği ve koordinasyonu arttırmak, bütün İslâm ülkelerinde bilim ve teknolojinin en yüksek düzeyde kullanılmasını desteklemekle yükümlü olup 1997 yılına kadar faaliyetlerini Cidde’de sürdürmüş ve bu tarihte kapatılmıştır. 8. İslâm Dayanışma Fonu ve Vakfı (The Islamic Solidarity Fund and Its Waqf [ISFIW]). II. Devlet ve Hükümet Başkanları Konferansı’nda (1974) alınan kararla kurulmuştur. Muhtaç İslâm toplumlarına, özellikle Afrika, Uzakdoğu ve Batı’daki müslüman azınlıklara sosyokültürel alanlarda yardımlar yapar; çeşitli ülkelerde yeni hastahane, okul ve üniversite açmasının yanı sıra mevcutların iyileştirilmesi için çaba harcar. 9. Kudüs Fonu ve Vakfı (The Al-Quds Fund and Its Waqf [QFIW]). VII. Dışişleri Bakanları Konferansı’nın (1976) kararıyla kurulmuştur. İsrail tarafından Kudüs’te takip edilen yahudileştirme politikasına karşı durmak ve şehrin İslâmî karakterini korumak gibi amaçları bulunan vakıf Kudüs Komitesi’nce yönetilmektedir; bürosu Cidde’de genel sekreterlik içerisindedir.

Devlet ve Hükümet Başkanları Konferansı ve Dışişleri Bakanları Konferansı kararlarıyla oluşturulan uzman kuruluşlar şunlardır: 1. İslâm Kalkınma Bankası. Teşkilâtın en aktif ve en önemli kuruluşudur. 1975 yılında faaliyete geçmiş ve şimdiye kadar üye ülkelerdeki pek çok ekonomik ve sosyal projeye finansman desteği sağlamıştır. 2. Uluslararası İslâm Haber Ajansı (The International Islamic News Agency [IINA]). Merkezi Cidde’dedir. II. Dışişleri Bakanları Konferansı’nda (1970) alınan kararla ve üye ülkelerin haber ajansları arasında teknik iş birliğini arttırmak, haberleşme alanında ilişkileri geliştirmek, müslüman halkların siyasî, ekonomik ve sosyal problemlerinin daha iyi anlaşılmasını sağlamak amacıyla kurulmuştur. Üyelerin millî haber ajanslarından birer temsilcinin yer aldığı genel kurul, genel kurulun seçtiği altı üye ve teşkilât genel sekreterinden oluşan yürütme kurulu ile yürütme kurulunun tayin ettiği genel direktör tarafından yönetilir. 3. İslâm Ülkeleri Yayın Teşkilâtı (The Islamic States Broadcasting Organization [ISBO]). Merkezi Cidde’dedir. 1975 yılında üye ülkeler arasında ilişkileri geliştirmek, personel yetiştirmek, ortak radyo ve televizyon programlarının planlanması, yapımı ve yayımlanmasında koordinasyonu sağlamak ve İslâm davasını yaymak amacıyla kurulmuştur. 4. İslâm Eğitim, Bilim ve Kültür Teşkilâtı (Islamic Educational, Scientific and Cultural Organization [ISESCO]). XI. Dışişleri Bakanları Konferansı’nın (1980) kararıyla UNESCO örnek alınarak kurulmuştur. Rabat’ta bulunan kuruluşun amacı üye ülkelerle teşkilâtın bütün kuruluşları arasında eğitim, bilim ve kültür alanlarında koordinasyonu sağlamak ve gayri müslim ülkelerdeki müslümanların İslâmî kimliklerini korumaktır. Üye ülke temsilcilerinden oluşan ve üç yılda bir toplanan genel kurulla on beş üyeli yürütme kurulu ve genel kurulun tayin ettiği genel direktör tarafından yönetilir; Islam Today adıyla bir dergi çıkarmaktadır.

Devlet ve Hükümet Başkanları Konferansı ve Dışişleri Bakanları Konferansı kararlarıyla kurularak tüzel kişilerle üye ülkelerin kurum ve kuruluşlarının isteğe bağlı olarak üye kaydedildikleri bağlı kuruluşlar da şunlardır: İslâm Armatörler Birliği (The Islamic Shipowners Association, Cidde), İslâm Çimento Birliği (The Islamic Cement Association, Ankara), ticaret ve sanayi odalarından oluşan İslâm Ticaret ve Sanayi Odası (The Islamic Chamber of Commerce and Industry, Karaçi), İslâm Başşehirleri Birliği (The Organisation of Islamic Capitals, Mekke), İslâm Ülkeleri Dayanışma Oyunları Spor Federasyonu (The Sports Federation of Islamic Solidarity Games, Riyad), Uluslararası Arap-İslâm Okulları Birliği (The International Arab-Islamic Schools Federation, Riyad), Uluslararası İslâm Bankalar Birliği (The International Association of Islamic Banks, Cidde) ve Uluslararası İslâm Hilâl Komitesi (Islamic Committee for the International Crescent, Bingazi).

Türkiye Cumhuriyeti, İslâm Konferansı Teşkilâtı ile başından beri ilgilenmiş, fakat 1976 yılına kadar ilişkilerini asgari düzeyde tutarak tam üye olmamıştır. Teşkilâtla Türkiye arasındaki ilişkilerde Mayıs 1976’da İstanbul’da yapılan VII. Dışişleri Bakanları Konferansı dönüm noktası teşkil eder. Bu tarihe kadar Türkiye hem Dışişleri Bakanları hem Devlet ve Hükümet Başkanları toplantılarına resmen katılmışsa da zirve konferanslarına Dışişleri bakanını, diğerlerine ise büyükelçilerini göndermiştir. 1976’da hükümet Türkiye’nin teşkilâta tam üyelik başvurusunu açıklamış ve bu karar konferansta kabul edilmiştir. Ancak milletlerarası kuruluşlara üyelik için antlaşma metinlerinin anayasaya göre Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde onaylanması gerekirken o yıldan bu yana söz konusu onay henüz meclisten çıkmamıştır. Tam üyelikten sonra mevcut ilişkiler en üst seviyeye ulaştı ve Türkiye teşkilât içerisinde önemli bir rol oynamaya başladı. Alt kuruluşlardan İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi ile Milletlerarası İslâm Kültür Mirasını Koruma Komisyonu İstanbul’da, İslâm Ülkeleri İstatistik, Ekonomik ve Sosyal Araştırma ve Eğitim Merkezi Ankara’da hizmete girdi. Mekke Zirvesi’nde kurulan Ekonomik ve Ticarî İşbirliği Dâimî Komitesi’nin başkanlığına Türkiye cumhurbaşkanı getirildi. İran-Irak savaşı münasebetiyle kurulan İyi Niyet Komisyonu’nda Türkiye başbakanına da yer verilmesi Türkiye’nin teşkilât içerisindeki etkinliğini göstermektedir.

Kurulduğundan bu yana fazla bir zaman geçmemesine rağmen teşkilât üye ülkeler arasında çeşitli alanlarda iş birliğine gidilmesi, ortak faaliyetlerin koordine edilmesi, bazı dünya sorunları karşısında ortak politika belirlenmesi, karşılıklı yardımlaşma ve eğitim, kültür, ekonomi, ticaret alanlarında faaliyetlerin planlanması gibi konularda önemli başarılar kazanmıştır. Bununla beraber İslâm ülkelerinin siyasî, sosyal ve ekonomik yapılarının farklı oluşu bazı konularda iş birliği ve dayanışmanın sağlanmasını zorlaştırmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2001 yılında İstanbul’da basılan 23. cildinde, 49-53 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.