İSTİ‘RÂZ - TDV İslâm Ansiklopedisi

İSTİ‘RÂZ

الاستعراض
Müellif: MUSTAFA ÖZ
İSTİ‘RÂZ
Müellif: MUSTAFA ÖZ
Web Sitesi: TDV İslâm Ansiklopedisi
Yayımcı: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi
Baskı Tarihi: 2001
Erişim Tarihi: 14.10.2024
Web Adresi:
https://islamansiklopedisi.org.tr/istiraz--hariciler
MUSTAFA ÖZ, "İSTİ‘RÂZ", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/istiraz--hariciler (14.10.2024).
Kopyalama metni

Sözlükte “hâsıl olmak, meydana çıkmak; izhar etmek, söylemek” anlamındaki arz kökünden türeyen isti‘râz “bir kimseden duygu ve düşüncelerini ortaya koymasını istemek” mânasına gelir. Kelime, Hâricî eylemlerinin ve bilhassa Ezârika’nın ortaya çıkışından itibaren “kişinin inanç ve kanaatleri konusunda açıklamalarda bulunmasını istemek; düşünmeden adam öldürmek” anlamında kullanılmaya başlanmıştır (, “ʿarż” md.). Aynı kökten türeyen i‘tirâzın da isti‘râz mânasında kullanıldığı görülmüştür (Müberred, III, 1221-1222; Taberî, V, 76-77; Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, VI, 134).

İsti‘râz Nâfi‘ b. Ezrak tarafından benimsenerek kararlı bir şekilde uygulamaya konulmuştur (Wellhausen, s. 68). Kaynaklarda belirtildiğine göre (Bağdâdî, s. 83; İsferâyînî, s. 29) Ezârika mensupları, kendilerinden olduğunu iddia ederek karargâhlarına gelen kişileri samimiyetlerini denemek üzere imtihana tâbi tutar, bunun için de yanlarında bulunan esirlerden birini öldürmelerini teklif ederlerdi. İmtihan edilen kişi esiri öldürürse samimiyetini kanıtlamış olur, aksi takdirde münafık ve müşrik sayılarak kendisi öldürülürdü. Ancak yahudi, hıristiyan ve Mecûsîler hakkında isti‘râzın uygulanması haram sayılmıştır (İbn Hazm, V, 152). Ezârika’nın isti‘râz uygulaması ayrıntıya girilmeden Eş‘arî tarafından da zikredilmektedir (Maḳālât, s. 86). Eserinin iki ayrı yerinde Ezârika hakkında çelişkili bilgiler veren Ebü’l-Hüseyin el-Malatî ise isti‘râz konusuna temas etmemiştir (et-Tenbîh ve’r-red, s. 51, 178). Nâfi‘ b. Ezrak’ın isti‘râzı benimseyişinde bir kadının veya Benî Hâşim’in âzatlı kölelerinden birinin etkili olduğu kaydedilmiştir (Müberred, III, 1213; Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, VI, 134). Nâfi‘ b. Ezrak’tan sonra da fırka bünyesinde isti‘râz uygulaması sürdürülmüştür. Hâricîler’in günümüze intikal eden tek fırkası İbâzıyye’de ise başlangıçtan beri isti‘râz uygulanmamıştır.


BİBLİYOGRAFYA

, “ʿarż” md.

, III, 214.

Müberred, el-Kâmil (nşr. M. Ahmed ed-Dâlî), Beyrut 1406/1986, III, 1213, 1220-1222.

, V, 76-77, 86.

, s. 86.

Ebü’l-Hüseyin el-Malatî, et-Tenbîh ve’r-red (nşr. M. Zâhid Kevserî), Beyrut 1388/1968, s. 51, 178.

Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, el-Eġānî, Beyrut 1374/1955, VI, 134.

, s. 83.

, V, 152.

, s. 29.

J. Wellhausen, el-Ḫavâric ve’ş-Şîʿa (trc. Abdurrahman Bedevî), Küveyt 1978, s. 68.

W. Montgomery Watt, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri (trc. E. Ruhi Fığlalı), Ankara 1981, s. 27, 31.

Ch. Pellat, “Istiʿrāḍ”, , IV, 269.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2001 yılında İstanbul’da basılan 23. cildinde, 374 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.
TDV İslâm Ansiklopedisi'nden rastgele bir madde okumak ister misiniz?
BAŞKA BİR MADDE GÖSTER